Gisteren is de patriarch Kyrill I van de orthodoxe kerk in Rusland, aangekomen in de Poolse hoofdstad Warszawa. Voor veel Nederlanders klinkt dit misschien als een mededeling over het bezoek van de voorzitter van bijvoorbeeld de Japanse voetbalfederatie aan Polen. Maar wie een beetje historische en kerkelijke achtergrond heeft, weet dat dit bezoek van groot belang is. In ieder geval heette de de Poolse president Komorowski het hoge bezoek hartelijk welkom. Nou ja, de tijd waarin koningin Juliana de oprichtingsbijeenkomst bijwoonde van de Wereldraad van Kerken in Amsterdam in 1948, die tijd ligt ver achter ons.
Verwachtingen
In Polen en Rusland en in de rooms-katholieke en orthodoxe kerken is lang naar dit bezoek uitgezien. De vorige paus Johannes Paulus II had graag naar Rusland gegaan. Hij was zelfs indertijd door Gorbatsjov, de laatste partijsecretaris van de toenmalige USSR, uitgenodigd. Maar de orthodoxe kerk van Rusland gaf geen duimbreed toe. Nu vervult Polen zijn rol als brug tussen Oost- en West Europa. Er is heel wat overleg aan vooraf gegaan.
Beladen geschiedenis
De relatie tussen de rooms-katholieke kerk in Polen en de orthodoxe kerk van Rusland was eeuwen lang slecht, om het zacht uit te drukken. De Synode van Brest in 1596 was een van de voornaamste redenen. De koning van het Pools-Litouwse Rijk waartoe grotendeels ook het huidige Wit-Rusland en de Oekraïne vielen, stelde op die synode, met een afgezant van de paus, voor dat zijn onderdanen die orthodox waren, zich zouden aansluiten bij de rooms-katholieke kerk. Op grond daarvan ontstond de grieks-katholieke kerk, de met Rome geünieerde kerk die wel de gregoriaanse kalender en de orthodoxe liturgie behield, tot op de dag van vandaag. (En waarvan de priesters, althans in de Oekraine, getrouwd kunnen zijn). Deze “Unie” was en is in de ogen van de orthodoxe kerk van Rusland een immens verraad.
Een raid van de Polen in 1611 waarin het Kremlin werd geplunderd en waarin o.a. de beroemde ikoon van de Moeder Gods van Kazan werd buitgemaakt lag nog vers in het geheugen. Later kwam die ikoon in handen van Napoleon terecht, en weer later in het vaticaan. Johannes Paulus had deze belangrijke ikoon graag zelf teruggegeven maar dat kon dus niet. Niet zo lang geleden heeft kardinaal Kasper deze wel namens het Vaticaan overhandigd aan Kyrill I.
Ook allerlei gebeurtenissen uit de bloedige 20e eeuw speelden een rol in de slechte betrekkingen. De wrede onderdrukking door het tsaristische Rusland van Polen, WO I en de onafhankelijkheid van Polen in 1918, de Pools-Russische oorlog in 1920 waarin onnoemelijk veel Russische krijgsgevangenen werden vermoord door de Polen, de vierde Poolse Deling door Stalin en Hitler. Stalin gebruikte in en na WO II de orthodoxe kerk van Rusland tegen het “imperialistische westen” waarbij – het rooms-katholieke - Polen vijand nummer 1 was. Lees de verhalen van Isaak Babel er maar bij. En dan Katyn, de moord op duizenden Poolse officieren in Sovjet-krijgsgevangenschap.
Verzoening
Vanuit Rusland en dus ook vanuit de orthodoxe kerk van Rusland keek men naar het westen via Polen. Daarom waren de betrekkingen ook tussen het Vaticaan en Moskou beladen. Misschien wel vooral toen er een Poolse paus kwam. Vanuit Moskou werd tot voor kort verweten dat de rooms-katholieke kerk aan zieltjeswinnerij werkte in rusland, en daarom werden rooms-katholieke priesters, met name Poolse priesters, tegengewerkt.
In 1962 schreven de Poolse rooms-katholieke bisschoppen, in het spoor van protestantse verzoeningspogingen, een brief naar hun Duitse collega’s met de bede om vergeving en het aanbod van vergeving. Deze bede werd niet gelijk door de Duitse bisschoppen in dank afgenomen maar was wel een bouwsteen in verdere betere betrekkingen. Pas jaren later kon dit gezegd worden.
Pas nu kan er zo’n gebaar vanuit Polen naar Rusland gemaakt worden. Morgen ondertekenen Kyril I en de Poolse rooms-katholieke primaat Józef Michałik een dergelijk document.
Tegenstanders
De Poolse rechts-nationalistische oppositiepartij PiS en de rooms-katholieke Radio Maria vinden het maar niets. Nog erger, ze vinden het verraad. Nog steeds herkauwen ze complottheorieën over de vliegtuigramp in Smolensk, enkele jaren geleden. De toenmalige Poolse president Kaczyński (tweelingbroer van de leider van PiS) was toen met vele Poolse hoogwaardigheidsbekleders op weg naar Katyn. Bij de landing in Smolensk is het vliegtuig verongelukt. Iedereen kwam om. Degelijk onderzoek heeft aangetoond dat het geen aanslag was maar door rechts worden allerlei complottheorieën van stal hgehaald. Misschien te begrijpen als we weten hoevaak Polen verraden is, maar zo’n mentaliteit keert zich wel tegen je. Aartsbisschop Michałik, die Radio Maria nog nooit terecht heeft gewezen, is nu wel duidelijk van leer getrokken tegen allerlei aantijgingen vanuit PiS en Radio Maria.
Stap in de goede richting
Ook intern is in Polen dit bezoek van groot belang.Prof. Andriej Zubow, een specialist in deze zaken, vertelt in een interview in de Gazeta Wyborcza van afgelopen zaterdag dat in Rusland er nu een meer open houding is ontstaan ten opzichte van de rooms-katholieke kerk. Geestelijken werken nu samen zonder anomisiteit, de geünieerde kerk is geen item meer. Ook in Rusland is men aan deze stap toe. Er wordt een streep gezet onder een verleden, en een stap in de richting van de Europese oecumene. En in de richting van Europa van vrede.
Foto: Patriarch Kyrill I (bron Wikiorthodox)