Religie is weer terug in de politiek van grootmachten. De twintigste eeuw stond in het teken van scheiding tussen kerk en staat en de privatisering van de religie. Sinds de Iraanse revolutie in 1978 is dat al aan het kantelen. Religie is inmiddels weer een factor van belang in de internationale politiek. En dus ook in kwesties van oorlog en strijd. In weerwil van Hans Küng die zijn hoop zette op het vredespotentiaal van de wereldgodsdiensten voor het bevorderen van de vrede in de wereld, is religie vandaag in toenemende mate een niet te onderschatten factor in de legitimering van oorlog en strijd. Alle wereldreligies hebben hiermee te maken. Interreligieus overleg op het hoogste niveau is geboden om misbruik van religie voor politieke doeleinden tegen te gaan en vanuit de religies gerechtigheid en vrede te blijven bevorderen. Daarvoor is onafhankelijkheid van de politieke macht een noodzakelijke voorwaarde.
Het boek van Lucy Ash over de relatie tussen staat en kerk in de verre en recente geschiedenis van Rusland illustreert de fatale gevolgen van de symbiose tussen staat en kerk, waarbij de staat aan het langste eind trekt, kerkleiders garen spinnen en gelovigen en de bevolking worden bedrogen. Lucy Ash is een veelgeprezen Britse journaliste die een aantal jaren voor de BBC in Moskou werkte, maar al op haar vijftiende met haar school een bezoek aan Rusland bracht. Haar band met Rusland gaat dus jarenlang terug. Vanaf de jaren tachtig volgde ze de ontwikkelingen in Rusland op de voet, het einde van het Breznjev tijdperk, de hoopvolle dagen van glasnost en perestrojka van Michael Gorbatsjov, de crisisjaren onder Boris Jeltsin en het tijdperk Valdimir Poetin vanaf 2000.
De focus van het boek ligt echter niet op de politieke geschiedenis maar op de rol van de Russisch-orthodoxe Kerk in verleden en heden. Het eerste deel begint met het verhaal over de invoering van het christendom in het land van het Kievse Roes in 988 door grootvorst Vladimir. In acht stappen lopen we door de geschiedenis van Rusland. In de veertiende eeuw verschuift het centrum van de staat naar Moskou. In de 16e en de 17e eeuw steekt de Russisch orthodoxe Kerk als het Derde Rome Byzantium, dat onder de macht van het Osmaanse Rijk is gekomen, naar de kroon als het centrum van de Orthodoxie. In het begin van de 18e eeuw voert Tsaar Peter de Grote een moderniseringsproces door waarbij hij de Russisch orthodoxe Kerk aan banden legt. Catharina de Grote slaagt er in de loop van de 18e eeuw in de Orthodoxe Kerk aan het gezag van de staat te onderwerpen. In de 19e eeuw speelt zich in Rusland een richtingenstrijd af tussen antiwesterse slavofielen en de westers georiënteerde intelligentsia. De communistische revolutie in 1917 leidt tot een vervolging van kerk en religie onder Stalin. Vanaf de jaren vijftig wordt de Russisch orthodoxe Kerk niet alleen gecontroleerd en gekneveld, maar ook geïnfiltreerd. Om hogerop te komen in de kerkelijke hiërarchie was samenwerking met de staat en de inlichtingendiensten een voorwaarde.
Tegen deze zwarte achtergrond lichten moedige personen op zoals Gleb Yakoenin (1936-2014) en Georgi Edelstein (1932) die zich ondanks gevangenschap en verbanning uitspreken voor de vrijheid van geweten en de vrijheid van godsdienst. Georgi Edelstein riep de Russische bevolking in februari 2022 op tot solidariteit met de Oekraïense bevolking en protest tegen de Russische aanval op Oekraïne.
Het is zeer te betreuren dat er na de val de communistische macht in Rusland niet zoiets heeft plaatsgevonden als een proces van waarheid en verzoening waarin het verleden zelfkritisch onder de loep kon worden genomen en een nieuw beging kon worden gemaakt. Zeker ook voor de Russisch orthodoxe Kerk zou dit belangrijk geweest zijn. Er is echter geen enkele indicatie dat de leiding van de Russisch orthodoxe Kerk hiervoor open zou hebben gestaan. Integendeel. De ondergang van het communistische systeem en de ideologie lieten een vacuüm na waarin de leiders van de Russisch orthodoxe Kerk maar al te graag wilden voorzien. De kerk verwierf de gunst van de staat en het bedrijfsleven, wat onder andere tot uitdrukking kwam in de bouw van vele nieuwe kerken. De prijs voor de kerk was hoog omdat zij zich zonder enige reserve achter de politiek van Rusland schaarde en daar ook ideologisch brandstof voor aanleverde.
In het tweede deel van haar boek beschrijft Lucy Ash hoe dit in zijn werk ging en tot welke ongelukken dit al heeft geleid. Bijzondere aandacht gaat daarbij uit naar Vladimir Poetin en patriarch Kirill die hun lot aan elkaar verbonden hebben. In het hoofdstuk over de spiritualiteit van Putin gaat Ash uitvoerig in op de ideologie van de ‘Russische Wereld’ die gebaseerd is op de orthodoxe traditie van de symfonie: de ideale harmonie tussen kerk en staat. De staat helpt de kerk om haar aanzien onder de bevolking weer op te bouwen. De kerk steunt onvoorwaardelijk de politiek van de staat. Ook en misschien wel juist in oorlogstijd. Een apart hoofdstuk is gewijd aan patriarch Kirill, die net als zijn voorganger Aleksi, een vooraanstaande figuur was in de internationale oecumenische beweging. Als ik me goed herinner sprak Kiril, toen nog metropoliet van Smolensk, in 1989 in de Utrechtse Dom bij gelegenheid van de viering van duizend jaar doop van Kievse Roes. Van zijn pro-westerse of oecumenische gezindheid lijkt weinig over. Ash laat op overtuigende wijze zien dat de Russisch orthodoxe Kerk onder patriarch Kirill geheel in dienst genomen is door de Russische staat. In de drie laatste hoofdstukken wordt dit verder uitgewerkt. Met steun van de staat eigent de kerk zich grond toe en weet zij zich ook financieel te verrijken. De kerk is het uithangbord van de cultuuroorlog van Rusland tegen het zogenaamde decadente westen. De kerk steunt voluit de oorlog van Rusland tegen Oekraïne.
Aan het einde van de jaren tachtig las ik het boekje van prof. Wil van den Bercken Heilig Rusland en Sovjet Vaderland dat hij in 1987 schreef bij gelegenheid van duizend jaar christendom in Rusland. Bijna veertig jaar later kunnen we niet anders dan vaststellen dan dat de Russische orthodoxe Kerk sindsdien een aantal verkeerde afslagen heeft genomen waarvan het maar de vraag is of zij die te boven zal komen.
Lucy Ash ziet vooral de constante in het beleid van de kerk: “De relatie tussen de hiërarchie van de kerk en de politieke macht is door de eeuwen heen nauwelijks veranderd. Ongeacht wat er op het slagveld plaatsvindt, wat er met de economie gebeurt of welke intriges zich binnen het Kremlin ontvouwen, de kerk zal proberen het groeiende conflict tussen Oost en West uit te buiten om haar autoriteit te versterken. Meer dan een millennium lang heeft de kerk het verbazingwekkende talent tot overleving getoond. Van het Mongoolse juk tot de tsaristische demagogie en verlichting, het Sovjetatheïsme, de chaotische jaren negentig en een steeds autocratischer Vladimir Putin, is op griezelige wijze in staat gebleken om in de gunst te komen bij de heersende macht.”
Lucy Ash, De wapenstok en het kruis. De cynische symbiose tussen Poetin en de Russische Kerk. KokBoekencentrum Utrecht, 2025. ISBN 978 90 435 4252 4, pp. 400, € 34,99
Tekst: Geert van Dartel
