Waarom interreligieuze dialoog?
De voorbije kwart eeuw reed ik het land door om de interreligieuze dialoog te promoten in parochies, op scholen, bij organisaties en tijdens bezoeken aan moslims, hindoes en boeddhisten. “Waarom interreligieuze dialoog?”, is een veel gehoorde vraag. De antwoorden die men geeft liggen meestal op het vlak van goed samenleven. Aan de praktijk van de dialoog gaat voor christenen echter een spirituele instelling vooraf die op basis van de gelijkwaardigheid van iedere mens het goede wil ontdekken in de ander en een relatie van broederschap wil aangaan met iedere mens.
Het voorbeeld van Christus zelf is het vanzelfsprekende uitgangspunt voor iedere dialoog, voor iedere relatie van mens tot mens, ongeacht herkomst, geloof, sociale achtergrond, geslacht, kleur, enz.: “Bemin je naaste als jezelf”; “Heb elkaar lief”.
Iedere mens is, ongeacht zijn overtuiging, kind van God en als zodanig geroepen om samen met anderen te werken aan een ‘beschaving van liefde’, zoals paus Paulus VI het noemde. Dit vormt de basis van alle vormen van dialoog.
Voor een aantal christenen ligt het belang van de dialoog in de verruiming van de eigen horizon waardoor invulling gegeven wordt aan het ideaal van een veelkleurige maatschappij waarin mensen met verschillende achtergronden, levensstijlen, geloven en politieke overtuigingen vreedzaam samenleven. In dit beeld van de dialoog vallen eigen belang en algemeen belang samen. Het verruimen van de eigen horizon is tegelijk een bijdrage aan een begripvolle samenleving. Bij het diaconale motief wordt de dialoog gezien als ondersteuning van de ander die het moeilijk heeft. Het is onze christelijke opdracht hem te helpen. Bij het missionaire motief speelt het verlangen om de ander het christendom mee te delen. De ander kent Christus niet, en het is onze christelijke plicht over Hem te vertellen.
Joden, moslims, hindoes en boeddhisten hebben op hun beurt hun eigen doelen en verwachtingen van dialoog. Binnen de Rooms-Katholieke Kerk is er de afgelopen decennia veel nagedacht over de doelen van interreligieuze dialoog. Vanuit de Vaticaanse documenten kunnen we drie doelen destilleren.
Vrede en harmonie
Een eerste doel dat de interreligieuze dialoog dient is het bevorderen van het samenleven in vrede en harmonie. Daarmee levert de interreligieuze dialoog een belangrijke bijdrage aan de samenleving. Uit de verklaring Nostra Aetate (1965) leren we dat gemeenschappelijke geloofsinzichten en morele waarden een basis vormen voor de opbouw van een rechtvaardige, harmonieuze en vreedzame samenleving. Paus Franciscus: “Moge een keten van inzet voor de vrede alle mannen en vrouwen van goede wil verbinden! Ik richt hierbij een dringende uitnodiging aan de hele Katholieke Kerk en ik verruim die uitnodiging tot alle Christenen van de andere belijdenissen, tot de mannen en vrouwen van andere godsdiensten, en ook tot die broers en zussen die niet geloven: vrede is een goed dat elke grens overstijgt want het is een goed voor heel de mensheid.” (Vredesoproep Syrië - Midden-Oosten, 1-9-2013) In Evangelii gaudium 250 zegt paus Franciscus: “Interreligieuze dialoog is een noodzakelijke voorwaarde voor vrede in de wereld en daarom is het een plicht zowel voor christenen als voor andere godsdienstige gemeenschappen.”
Na de aanslagen in New York en Washington op 11 september 2001 werden er over de hele wereld symposia georganiseerd over religie en geweld. Vaak blijkt dat inleiders om de hete brij heen draaien. “Onze godsdienst is een godsdienst van vrede”, zeggen ze. De verhalen over vrede staan echter haaks op wat men in de krant leest over religieuze mensen die elkaar geweld aan doen. De media zijn nauwelijks geïnteresseerd verslag te doen van goedbedoelde vredige dialoogbijeenkomsten. Mensen vragen immers niet of godsdiensten de vrede prediken, maar waarom gelovige mensen elkaar neerschieten. Het is goed wanneer gelovigen samen een boodschap van vrede uitge¬ven. Maar het gesprek moet verder. We moeten laten zien dat we een echt gesprek met elkaar kunnen voeren waarin ook moeilijke vragen aan de orde komen, pijnpunten en kritiek.
Humaniteit
Een ander doel van interreligieuze dialoog is samenwerking in de dienst aan de humaniteit. Al in 1964 riep paus Paulus VI in zijn encycliek Ecclesiam Suam op samen te werken op het terrein van gedeelde idealen en ethische waarden zoals respect voor het leven, de positie van het gezin in de samenleving, armoedebestrijding, ontwikkelingswerk, tegengaan van huiselijk geweld, enz. Paus Franciscus: “De Kerk beseft ook de verantwoordelijkheid die wij allemaal voor onze wereld hebben, voor de hele Schepping, die we zouden moeten liefhebben en beschermen. Maar bovenal moeten we de dorst voor het absolute in onze wereld levend houden en de dominantie tegengaan van de een-dimensionale visie van de menselijke persoon, een visie die de mens reduceert tot wat ze produceren en consumeren.” (tot vertegenwoordigers van andere godsdiensten, 20-3-2013)
Waarheid
Een volgend belangrijk doel van de interreligieuze dialoog is het elkaar stimuleren te antwoorden op God. Het gaat om het ontdekken van de Waarheid zodat als vanzelfsprekend de weg van de vrede wordt ingeslagen. Paus Benedictus XVI: “Het bredere doel van dialoog is het ontdekken van de Waarheid. Wat is de oorsprong en bestemming van de mensheid? Wat is goed en kwaad? Wat staat ons te wachten op het einde van ons aardse bestaan? Alleen door bezinning op deze diepere vragen kunnen we een solide basis bouwen voor de vrede en de veiligheid van de menselijke familie, omdat waar en wanneer mensen verlicht zijn door de Waarheid zij als vanzelfsprekend de weg van vrede kiezen.” ( Washington, 17-4-2008)
Het gaat in de interreligieuze dialoog niet alleen om wederzijds begrip, het rechtzetten van vertekende beelden en het onderhouden van vriendschappelijke relaties. Het gaat er in de dialoog om dat we naar God luisteren. We zijn niet uit op verandering van godsdienst, maar op de terugkeer van het hart naar God en het doen van Zijn wil. “De dialoog streeft naar innerlijke zuivering en bekering”, zegt Redemptoris Missio (RM 56). Het gaat niet om de bekering van de anderen, maar om de bekering tot God van beide partners in de dialoog, zowel van de christen als van zijn gesprekspartners. Het gaat om hun gerichtheid op God en niet om de religies waartoe zij behoren. Paus Franciscus: “Deze acceptatie van de ander als verschillend van mij is cruciaal. Daarin kunnen beide partijen door wederzijds te luisteren gezuiverd en verrijkt worden.” (Evangelii gaudium 250) De Paus ziet verschil als iets positiefs dat zuivert en verrijkt. De dialoog kan zuivering en verrijking bewerkstelligen.
Toekomst
Meer en meer komen gelovigen van verschillende tradities tot het inzicht dat ze met elkaar kunnen samenwerken om antwoorden te vinden op vragen waarvoor de geloofsgemeenschappen in de moderne samenleving staan. De katholieke Contactraad voor Interreligieuze Dialoog agendeert daartoe het gesprek over de heelheid van de schepping, geloofsopvoeding in de pluriforme samenleving, gerechtigheid en democratie en tal van andere vragen. De Contactraad bespreekt met andersgelovigen de plek die we in de moderne samenleving aan God en de godsdienst willen geven, welzijn en toekomst.
Berry van Oers publiceerde onlangs een vademecum over de interreligieuze dialoog. U treft daar ook een uitgebreid interview met de auteur daar.