Kan de Kerk ontsnappen aan de greep / de verleiding van de politieke macht? En wat gebeurt er met de Kerk als ze al te voortvarend ingaat op de lokroep van de staat? Dr. Cyril Hovorun, orthodox theoloog en directeur van het Huffington Oecumenisch Instituut aan de Loyola Maramount University in Los Angeles (VS) analyseert in zijn boek "Political Orthodoxies, The Unorthodoxies of the Church Coerced" op een indringende manier de gevaren en risico’s die secularisme, civiele religie en politieke religie voor de Orthodoxe Kerk betekenen.
In de periode van de communistische heerschappij over Oost- en Midden-Europa (1917-1989) was het met de vrijheid van godsdienst slecht gesteld. De communistische overheden hebben allerlei middelen en strategieën aangewend om godsdienst uit het openbare leven en levensovertuiging te verdrijven. Religie werd getolereerd in het privé leven, maar wie vooruit wilde komen, kon zijn/haar religieuze overtuiging beter voor zich houden. Hoewel grote delen van de bevolkingen van Oost- en Midden-Europa in de 20e eeuw geseculariseerd zijn, konden de katholieke en orthodoxe kerken zich toch redelijk staande houden. Hun morele gezag en de waarde en betekenis van de kerken als dragers van cultuur en nationale identiteit speelden daarin een belangrijke rol.
In de nieuwe politieke constellaties die na de val van het communisme in Oost- en Midden-Europa ontstonden, zijn de kerken belangrijk. Na decennia van repressie en marginalisering leek het moment aangebroken om hun morele gezag en gewicht voor cultuur en nationale identiteit tot gelding te brengen. In verschillende landen van Oost- en Midden-Europa leidde dat tot een abrupte omslag in de verhoudingen tussen kerk en staat. Dit had consequenties voor de berichtgeving over godsdienst in de media. Godsdienst was niet langer verdacht en verwerpelijk, maar interessant en positief. Van de ene op de andere dag keerden velen naar hun kerk terug. De één uit overtuiging, de ander uit opportunisme.
Secularisme, civiele religie, politieke religie
Over de kerken ten tijde van het communisme en in de periode daarna wordt vaak omzichtig geschreven. Uit respect voor hun moeilijke positie in de periode van de transitie of uit oecumenische overwegingen om de kerkelijke relaties niet te belasten. Het boek van dr. Cyril Hovorun behoort niet tot dat genre. Onomwonden en kritisch analyseert hij verschillende vormen van politieke orthodoxieën door het prisma van drie concepten: secularisme, civiele religie en politieke religie. Het zijn concepten die ontwikkeld zijn door de sociale wetenschappen en die het frame aangeven waarbinnen godsdienst in een samenleving kan functioneren. Hovorun, theoloog en priester in de Orthodoxe Kerk, licht deze concepten in een inleidend hoofdstuk toe en past ze toe op de ontwikkelingen in de verhouding tussen staat, samenleving en kerk in Griekenland, Roemenië en Rusland. Zijn stelling is dat de orthodoxie in deze landen steeds meer het karakter kreeg van een politieke religie. Zowel het concept van de civiele religie als de politieke religie doen de orthodoxie geweld aan, het zijn ‘onorthodoxe orthodoxieën’, maar in het concept van de politieke religie wordt de godsdienst meer tot een instrument van de politieke macht. Dat is de spiegel die Hovorun de lokale Orthodoxe Kerken voorhoudt.
Antisemitisme en nationalisme
Maar Hovorun beperkt zich niet tot een beschrijving van de politieke rol van de lokale Orthodoxe Kerken in Griekenland, Roemenië en Rusland. Hij gaat ook in op de opvattingen die binnen de Orthodoxie leven. Hij doet dat aan de hand van drie labels: antimodernisme, monarchisme en conservatisme die hij van vele voorbeelden uit de drie genoemde landen voorziet. Zo kent de Russische orthodoxie vanaf de 19e eeuw een sterke anti-modernistische en anti-westerse stroming die gevoed door ressentiment de afgelopen decennia weer in opkomst en bestaat er in de Orthodoxie nog steeds een verlangen naar het herstel van de monarchie. Aan deze analyse voegt Hovorun nog twee zeer zorgelijke casestudies toe: antisemitisme en nationalisme. Voor beide thema’s geldt dat een kritisch en zelfkritisch onderzoek binnen de wereld van de orthodoxie nog nauwelijks heeft plaatsgevonden. Hovorun doet daartoe een moedige poging.
In Political Orthodoxies laat Hovorun zien dat de Orthodoxie in Europa meegenomen dreigt te worden in ideologieën en strategieën die haar wezensvreemd zijn. Het boek is een wake-up call voor de Orthodoxie in Europa die om Kerk te zijn, beter op afstand kan blijven van de politieke macht.