Paus Franciscus diende de Rooms-katholieke kerk van 13 maart 2013 tot 21 april 2025 als bisschop van Rome en vervulde daarmee de Petrusdienst aan de universele kerk. Hij overleed na een periode van ziekte. Fokke Wouda, coördinator van de Katholieke Vereniging voor Oecumene blikt terug op de oecumenische betekenis van zijn pontificaat en op zijn persoonlijke ervaringen met deze paus.
Witte rook. Iemand vroeg mij: “welke naam zou jij kiezen als paus?” Een volledig hypothetische vraag aan een getrouwde, gereformeerde man, al was ik toen al sterk aangetrokken tot de Rooms-katholieke kerk. “Franciscus,” antwoordde ik. Een voettocht met andere – wel rooms-katholieke – jongeren in Italië, naar Assisi, een aantal jaar eerder had in mij al een grote waardering voor de katholieke geschiedenis, theologie, liturgie en veelkleurigheid gewekt.
Waar zijn voorganger Benedictus XVI de rooms-katholieke theologie door zijn Jezus-boeken al veel toegankelijker had gemaakt voor gereformeerden zoals ik, maakte Franciscus indruk door de eenvoud van zijn eerste optreden. Een paus zonder opsmuk, in het meest minimalistische pauselijk wit voorstelbaar, die zijn medegelovigen groet met een simpel “goedenavond.” Franciscus’ grote oecumenische betrokkenheid zou ook al snel duidelijk worden en voor veel andere christenen een gevoel van herkenning versterken.
Naar de wortels van de grote uitdagingen
Een hoogtepunt daarin was zijn bezoek aan de Lutherse gemeenschap van Rome in 2015. Franciscus toonde zich bewogen met de indringende vraag van een vrouw die worstelde met het feit dat zij en haar rooms-katholieke echtgenoot niet samen ter communie konden gaan. De paus luisterde zorgvuldig en sprak bedachtzaam, maakte zich haar vraag eigen en overwoog: “is het delen van de eucharistie het eindpunt, of brood voor onderweg?” Een prikkelend – maar ook stekelig – vraagstuk dat centraal stond in het onderzoeksvoorstel waarmee ik (inmiddels in volle gemeenschap met Rome) juist op dat moment solliciteerde op een promotieplek.
Paus Franciscus ging zulke moeilijke vragen niet uit de weg, al leek dat wel zo op het moment dat enkele kardinalen hun dubia tot hem richtten of toen de synode over de Amazone vroeg om getrouwde priesters. Maar het is mijn overtuiging dat de paus de vragen bij de wortel aanpakte en wel door allereerst heel goed te luisteren en samen met anderen tot onderscheiding te komen. Hieruit blijkt zijn Ignatiaanse vorming als Jezuïet.
Belangrijk zijn daarin voor hem geweest de uitwerking van de theologische principes van het Tweede Vaticaans Concilie over de verhoudingen binnen de kerk tussen leken en clerici en het aanpakken van de machtsproblemen waarmee de kerk worstelt, in het bijzonder waar die de gruwelen van het seksuele geweld en de toedekking daarvan mogelijk hebben gemaakt. Deze thema’s heeft paus Franciscus inderdaad in hun diepste kern op tafel gelegd in zijn project ‘synodaliteit’ – samen op weg: als leken en clerus, als katholieken en christenen uit andere tradities. In dit alles vertoont Franciscus een verwantschap met zijn voorganger St. Johannes XXIII, die het concilie bijeenriep.
Zoals collegialiteit tussen bisschoppen, inclusief de paus als bisschop van Rome (gepromoot door Vaticanum II) de band met de Orthodoxie versterkte, zo heeft synodaliteit de relatie met het protestants christendom verdiept. De rol van leken, in het bijzonder van vrouwen, in de kerkelijke praktijk, de theologie en het bestuur van de kerk werd bijvoorbeeld zichtbaar in het integraal overnemen en bevestigen van het slotdocument van de synode, waar ook leken, mannen en vrouwen, stemrecht hadden. Ook heeft Franciscus vrouwen op hoge Vaticaanse posten benoemd, soms als meerdere van een kardinaal. Onder meer deze ontwikkelingen maken dat de kerken van de Reformatie zich veel meer kunnen herkennen in de Rooms-katholieke kerk.
Together: als christenen samen bidden voor de synode
Ook in de synodaliteit toonde Franciscus het belang dat hij stelde in de oecumene. Hij nodigde andere christenen uit hun wijsheid, ervaringen en best practices te delen tijdens de consultatiefase van het synodale proces en vroeg oecumenische waarnemers deel te nemen aan de twee zittingen van de synode. En, buitengewoon bijzonder, hij ging van harte akkoord met het voorstel van Taizé om bij de opening van de synode een oecumenisch avondgebed te houden op het Sint-Pietersplein: ‘Together: samenkomst van Gods Volk’.
Voor mijzelf is het een persoonlijk en oecumenisch hoogtepunt geweest om deel uit te maken van de voorbereidingen van die gebedsviering, zowel in Rome als hier in Nederland. Heel bijzonder was de audiëntie met paus Franciscus als onderdeel van die voorbereidingen. Een gebaar waarmee hij het belang van dit oecumenische moment onderstreepte en het extra gewicht gaf. Voor mij persoonlijk was dit natuurlijk ook een onvergetelijk moment, om de man die ik bewonder en dankbaar ben de hand te schudden. Een vorm van bevestiging van wat wij daar als groep deden, maar ook van mijn inspanningen voor de oecumene in de voorgaande jaren. De paus deelde anekdotes over zijn eigen oecumenische ervaringen en spoorde ons krachtig aan door te gaan met ons werk.
Een onvergetelijk reis naar Rome met een groep jonge christenen uit verschillende kerken volgde (georganiseerd door onze vereniging), waar wij geleid door twintig leiders vanuit alle christelijke tradities, inclusief paus Franciscus en de oud-katholieke aartsbisschop van Utrecht mgr. Bernd Wallet (rechts op de foto, in paars), baden voor christelijke eenheid en voor de synode. Twee momenten in het bijzonder maakten diepe indruk. De paus en kerkleiders uit Orthodoxie, Reformatie, Anglicanisme en de evangelische stromingen zegenden samen de leden van de synode en ons als gelovigen. Een ontroerende gebeurtenis die nog om duiding vraagt, maar waarvan het beeld op ons netvlies gegrift staat en die laat zien dat paus Franciscus de uitdaging van zijn voorganger St. Johannes Paulus II om het Petrusambt te vernieuwen, juist ook in oecumenisch verband, met verve aangegaan is.
Dat de voorgangers in de gebedsviering zich vervolgens omkeerden naar het kruis van San Damiano – biddend waarbij St. Franciscus zijn opdracht ontving om de kerk te herstellen – voor een moment van stil gebed was al even indrukwekkend. Christenen samen, nederig, broederlijk en zusterlijk, verenigd in het gebed tot hun ene Heer, ‘samen op weg’, zoekend naar de vorm en taak van de christelijke gemeenschap in deze tijd.
De paus van de open vragen
Het pontificaat van Franciscus heeft een aantal zekerheden bevraagd en soms ontmaskerd, waaronder een hele sterke klerikale cultuur. Ook op andere gebieden van geloof en moraal heeft Franciscus de mogelijkheid geschapen ten minste alle mogelijke vragen te stellen. Voor sommigen bevrijdend, voor anderen beangstigend of zelfs beledigend, dat moet gezegd. Het is bijvoorbeeld ook duidelijk dat een deel van de Grieks-katholieke Oekraïners, die in volle gemeenschap met Rome leven, diep gekwetst is door de pogingen van Franciscus om de contacten met de patriarch van Moskou levend te houden als weg naar vrede.
Deze paus laat de kerk achter met belangrijke vragen, die nog lang niet allemaal beantwoord zijn. Voor mij bestaat er schoonheid en waarheid in deze openheid, die ook mogelijkheden biedt aan een verder samengroeien van de verschillende kerkelijke tradities. Er spreekt wat mij betreft een diep geloof en vertrouwen uit, waardoor het mogelijk is een grote mate van onzekerheid en voorlopigheid uit te houden. Een grondhouding van Franciscus, misschien niet door iedereen begrepen of gewaardeerd, maar mijns inziens onontbeerlijk voor de kerk in niet zomaar een “tijdperk van verandering” is, maar een “verandering van tijdperk,” in de woorden van de paus. In het spanningsveld van het bewaren van wat is overgeleverd en het zoeken naar nieuwe manieren om het evangelie te verstaan en handen en voeten te geven heeft paus Franciscus zich laten dragen door het gebed van allen die aan zijn leiding waren toevertrouwd, waar hij steevast om vroeg.
Denkend aan het oecumenische inspanningen van paus Franciscus kijken we uit naar de herdenking van 1700 jaar Concilie van Nicea, waarvoor een gezamenlijke pelgrimage van Franciscus en Bartholomeüs naar Iznik, het vroegere Nicea, gepland stond. Een reis waar Franciscus, vermoed ik, erg naar uitkeek. Maar eerst verheugen we ons op het Paasfeest dat dit jaar samenviel met de juliaanse kalender: Oost en West vierden het centrale feest van het christendom op dezelfde datum. Paus Franciscus maakte zich samen met de oecumenisch patriarch van Constantinopel Bartholomeüs hard voor een permanente gezamenlijke Paasdatum. Hopelijk zal dat een blijvende oecumenische vrucht zijn van Franciscus’ pontificaat.
Beeld: Paus Franciscus met de voorbereidingsgroep voor Together, inclusief Fokke Wouda: Vatican Media. Andere beelden: Katholieke Vereniging voor Oecumene/Elyseus Photography.
Tekst: Dr. Fokke Wouda trad na een jarenlang proces in 2015 toe tot de Rooms-katholieke kerk. Sindsdien zet hij zich in voor het herstel van kerkelijke eenheid. Als onderdeel daarvan promoveerde hij in 2022 op een proefschrift over eucharistische gastvrijheid in de oecumenische monastieke gemeenschappen van Taizé en Bose, neemt hij als afgevaardigde van de Nederlandse bisschoppenconferentie deel aan de Beraadgroep Geloof en Kerkelijke Gemeenschap van de Raad van Kerken in Nederland en is hij werkzaam als coördinator van de Katholieke Vereniging voor Oecumene.