Met het Synodaal Proces (2021-2023) heeft paus Franciscus een beweging in gang gezet die van grote betekenis kan worden voor de toekomst van de Kerk. “De weg van de synodaliteit is de weg die God van de Kerk van het derde millennium verwacht”, zei paus Franiciscus in 2015 in zijn toespraak bij de vijftigste verjaardag van de Bisschoppensynode door Paulus VI. Het Synodaal Proces van paus Franciscus reikt veel verder dan een synode van bisschoppen alleen. Het samen op weg zijn – het syn hodos – betreft de hele Kerk en alle geledingen.

Daarom die wereldwijde consultatie die in 2023 zal uitmonden in een Bisschoppensynode in Rome. Een consultatie waarbij niet alleen rooms-katholieken betrokken worden, maar waar uitdrukkelijk ook plaats is voor de visies en ervaringen van andere kerken.

Op 25 maart jl. vond in het kader van dit proces in de Titus Brandsmaparochie te Oss een studiemiddag plaats over de synodaliteit van de Kerk. Theologen van verschillende kerken legden uit wat synodaliteit in hun kerkelijke traditie betekent en hoe synodaliteit functioneert.

De hele Kerk

In zijn openingswoord maakte Mgr. dr. Hans van den Hende duidelijk dat synodaliteit geen nieuwlichterij is. Synodaliteit heeft oude wortels en gaat terug tot de tweede helft van de tweede eeuw. Het Tweede Vaticaans Concilie drong er op aan dat de synodaliteit van de Kerk opnieuw tot bloei zou komen. De Bisschoppensynodes zijn daar een vrucht van. Het Synodaal Proces dat alle geledingen van de Kerk bij de reflectie op de toekomst van de Kerk wil betrekken, zet een stap verder. Mgr. Van den Hende sprak de hoop uit dat deze oecumenische studiemiddag goede vruchten mag voortbrengen die meegenomen kunnen worden in de rapportage van de Nederlandse Kerkprovincie aan de wereldwijde Bissschoppensynode in 2023.

Synodaliteit behoort tot de grondstructuur van de Kerk. Daarover was men het op deze studiemiddag van meet af aan wel eens. Tegelijkertijd bleek dat synodaliteit al naar gelang de kerkstructuur (episcopaal, presbyteriaan, congregationalistisch) verschillende gestalten heeft en ook verschillend functioneert. Synodaliteit is als zodanig ook geen garantie voor een optimale gemeenschap, actieve betrokkenheid en missionaire geest. Met organisatie alleen zijn we er niet, het komt ook op attitude aan, zei prof. Peter Nissen in een reactie.

Breekpunten

Hoezeer het kan erom kan spannen bleek in de bijdrage van dr. Michael Bakker, rector van het St-Irenaeus Instituut in Nijmegen en priester van de parochie Nicolaas van Myra in Amsterdam. Bakker schetste tegen de achtergrond van de oorlog in Oekraïne hoe synodaliteit in de Russisch-Orthodoxe Kerk op vier niveaus functioneert: wereldwijd, nationaal, parochie en huisgezin. De band van eenheid in de Kerk wordt gewaarborgd door de band met de lokale bisschop en de patriarch. Vanwege de opstelling en uitspraken van patriarch Kirill over de oorlog in Oekraïne, werden de spanningen in de parochie dermate groot, dat de geestelijken, later gesteund door de parochievergadering, besloten om over te stappen naar een andere jurisdictie. Bakker maakte duidelijk dat synodaliteit  als bij elkaar horen en samen op weg zijn, op ieder niveau om invulling vraagt en dat synodaliteit stuk gaat als het verwordt tot een machtsrelatie.

Lydia Janssen, die in 2020 een biografie publiceerde over mgr. Antonius Jan Glazemaker, ging in op het functioneren van synodaliteit in de Oud-Katholieke Kerk. In de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw nam de Kerk belangrijke beslissingen met betrekking tot het vernieuwen van de liturgie, het inzegenen van een tweede huwelijk na echtscheiding, en de toelating van vrouwen tot de ambten. Eén van de redenen voor het schrijven van de biografie voor haar was, dat in het proces van verandering de band van gemeenschap behouden bleef. Het onderzoek bevestigde dat het synodaal besluitvormingsproces daarin cruciaal was en zeker ook de persoon van aartsbisschop Glazemaker, die vaak lang wachtte met het nemen van definitieve beslissingen, een belangrijke rol speelde. Zo zou je kunnen zeggen dat in het voorbeeld van de Oud-Katholieke Kerk het episcopale en synodale element met elkaar verbonden bleven. Zoals een oud-katholiek na afloop opmerkte blijkt dat in de praktijk van de wereldwijde kerken, zoals de Anglicana, weerbarstiger te zijn. Over deze zaken vindt dan toch soms een scheiding van geesten plaats.

Geestelijke grondslag

In de reformatorische traditie hebben veel keken afscheid genomen van het persoonlijk ambt van bisschop. De functies van de klassieke bisschop zijn ondergebracht in de ambtelijke vergaderingen zoals een synode. Prof. Arnold Huijgen schetste langs twee lijnen hoe synodaliteit functioneert in de gereformeerde kerken. Uitgangspunt in de presbyteriaal-synodale kerkstructuur is dat de kerk niet door enkelen, maar door velen wordt geregeerd. De Heilige Geest is aan alle gedoopten gegeven en geen kerk zou over een andere kerk mogen heersen en geen ambt zou over een ander ambt mogen heersen. Een ambt in de kerk is allereerst een dienst. In de kerk zijn we aan elkaar gegeven en dat zou zichtbaar moeten zijn in de wijze waarop we met elkaar omgaan. De praktijk van het presbyteriaal-synodale bestuur is weerbarstiger. De synode komt eenmaal in de drie jaar voor drie weken bij elkaar. Het is steeds moeilijker om mensen te vinden die hiervoor tijd en energie willen en kunnen vrijmaken. En als het over de moeilijke vragen gaat rond huwelijk, seksualiteit en ambt, dan zit het eigenlijk muurvast. Een herbezinning op de theologische en geestelijke grondslag van synodaliteit, zoals die destijds geformuleerd zijn door Calvijn en Bucer zou ons misschien kunnen helpen. Frappant is volgens Huijgen dat het synodale proces in de RK Kerk precies die grondgedachten op wil pakken. Het gaat daarbij niet alleen en op de eerste plaats om de interne kant van de Kerk, maar nadrukkelijk ook om de missio in de wereld. Altijd vanuit de communio (gemeenschap) en participatio (actieve deelname). In het huidige tijdsgewricht waarin gelovigen volgens de cijfers van het SCP echt een minderheid geworden zijn, heeft de missionaire opdracht prioriteit.

Receptive ecumenism

Dr. Teun van der Leer, baptist en onlangs aan de VU gepromoveerd op een onderzoek naar de Believers Church Tradition, bracht de congrationalistische visie en ervaring op synodaliteit in. Kenmerk van de vrije kerken waartoe de Baptisten behoren is dat er geen geordineerd ambt is en dat in principe iedere gedoopte tot een dienst aan de gemeente geroepen is. Ook als voorganger. In zijn voordracht sloot Van der Leer aan op het idee van de Receptive Ecumemism. Op de weg van de oecumene leren we van elkaar en mogen we veel van elkaar ontvangen. Met betrekking tot het synodaal proces in de Rooms-Katholieke Kerk gaf Van der Leer vijf aanbevelingen: 1. Stimuleer het geloofsgesprek; 2. Leer naar elkaar te luisteren; 3. Wees geduldig; 4. Trap niet in de valkuil dat het een democratisch proces is; 5. Wees niet bang voor dynamiek en heb er vertrouwen in dat de Heilige Geest in de Kerk werkzaam is.

De laatste bijdrage was van prof. Marcel Sarot, hoogleraar systematische theologie in Tilburg en voorzitter van de Katholieke Vereniging voor Oecumene. Sarot ging in op de betekenis van paus Franciscus voor het Synodaal Proces. Naar de overtuiging van Sarot wil paus Franciscus met het Synodaal Proces een nieuwe weg in slaan. Dat blijkt uit alle impulsen die hij de afgelopen negen jaar heeft gegeven. In het synodaal proces wordt synode niet langer opgevat als een bijeenkomst en is het adviseren van bisschop of paus ook niet het primaire doel. Belangrijk is dat wij samen op weg zijn (syn hodos) en met wie wij op weg zijn. Wat dat laatste betreft gaat de aandacht van paus Franciscus daarbij allereerst uit naar gemarginaliseerden en armen, niet naar ambtsdragers of gearriveerden. Als de Kerk ten ene male niet bedoeld is als instituut dat macht heeft of verdeelt, dan heeft dat consequenties voor de communicatie en de besluitvorming. In de optiek van paus Franciscus kan het dan ook niet uitblijven dat alle gedoopten op één of andere manier betrokken worden in het proces. Bovendien heeft het ook consequenties voor het functioneren van de Petrusdienst in de ene Kerk, die de communio dient en zich er niet boven verheft. Als deze denklijnen in de komende jaren bewaarheid zouden worden, zal dat de communio van de kerken zeker vooruit helpen.

De toekomst tegemoet

De studiemiddag werd afgesloten met de viering van de vespers op het feest van de Aankondiging van de Heer. Hierin ging Mgr. dr. Gerard de Korte voor. In zijn overweging stelde hij dat er in de Rooms-katholieke Kerk van ons land nog veel scepsis is ten aanzien van het Synodaal Proces. Sommigen vrezen een tweede Noordwijkerhout, anderen zijn bevreesd om de spannende vragen, die ook vandaag aan de orde zijn gekomen, open te bespreken. Het feest van de annuntiatie kan ons helpen om vertrouwen een nieuwe toekomst, die we nog niet kennen, tegemoet te gaan. “Christus heeft zijn hand op ieder van ons gelegd. Dat vormt het geestelijk fundament om elkaar vast te houden en te accepteren. In alle verscheidenheid zijn wij, in kracht van Gods Geest, samen op weg om het Evangelie van Jezus Christus zichtbaar te maken in de wereld van vandaag.”

De teksten van de studiemiddag worden later dit jaar gepubliceerd in het Tijdschrift Perspectief.