Een kerstlied uit Oekraïne dat de wereld veroverde

Volkomen blank en in onwetendheid ging ik op zoek naar een Russisch lied om de kerst in te luiden en om het jaar 2018 waardig af te sluiten.  Veel was er niet te vinden op mijn favoriete muziekkanaal. Wat bombastische, nogal vals zingende Russische mannenkoren. Niet mijn ding. Maar na enig zoeken vond ik plotseling een parel in de oester die zich welwillend opende: “Shchedryk” van de Oekraïense componist Mykola Leontovych (1877-1921).

Ik ging op onderzoek uit en verbaasde me gaandeweg dat ik het lied nog nooit eerder gehoord had en dat  de componist onbekend was voor mij. Dit ene lied is ‘viral’ gegaan, zoals dat zo mooi heet, en het is mij allemaal ontgaan. Het kerstlied is ruim 150 keer gecovered, vertaald, opnieuw gearrangeerd en nooit heb ik er iets van mee gekregen. Tot nu toe dan en ik kon mijn oren en ogen niet geloven. Lees hier het verhaal van een lied dat volgens een auteur filmwaardig is. Misschien eerst even luisteren.

‘Shchedryk’ betekent ‘rijkelijk, genereus’. Het is gecomponeerd in 1904 maar de eerste uitvoering vond pas plaats in 1916 door het Studentenkoor van de Universiteit van Kiev. Als ik lees dat Leontovych buitengewoon kritisch op zichzelf was en bovendien heel verlegen, verbaast dit me niet. Composities liet hij soms vier jaar op de plank liggen voordat hij  toestemming gaf om ze uit te voeren. Maar toch, 12 jaar is wel heel erg lang. Sterker nog, toen de tweede compilatie van liederen uit Podolia (de provincie waar hij ter wereld kwam) al was gepubliceerd  in een oplage van 300 kopieën, veranderde hij van gedachten. Hij was niet volledig tevreden, kocht alle 300 exemplaren op en vernietigde ze.

In 1930 vertaalde Peter Wilhousty (1902-1978) de tekst in het Engels en dat markeerde het moment waarop een schijnbaar eenvoudige melodie door de hele wereld en door alle denkbare muziekstijlen werd omarmd. Een fenomeen.  

De componist

Mijn nieuwsgierigheid wordt groter: wie was nu Mykola  Leontovych die al bijna 100 jaar geleden, 43 jaar oud, het leven liet? Een korte impressie. Hij werd geboren in Podolia, destijds een provincie van het Russische rijk. Opgeleid als priester, evenals zijn vader, grootvader en overgrootvader. Hij doorbrak echter de familietraditie. Hij werd geen priester maar muziekleraar. Niet alleen de religieuze maar ook de muzikale ambiance: het lag allemaal aan zijn voeten. Muzikale ouders. Zijn broer en drie zusters volgden alle vier een professionele muziekopleiding. Mykola zelf studeerde na zijn theologische studie verder in Sint Petersburg: musicologie, harmonieleer, polyfonie en koordirectie. Hij dirigeerde en begeleidde talloze koren en orkesten. In Tulchyn gaf hij muziekles  aan een school die uitsluitend toegankelijk was voor vrouwen. Wellicht toch enigszins de bovenklasse van de maatschappij maar desalniettemin, les geven aan een dergelijk opleidingsinstituut valt mij op. Mykola componeerde ook uitdrukkelijk voor vrouwenstemmen waarvan Shchedryk  het meest pregnante voorbeeld is gebleken.

Toen hij les gaf in muziek en wiskunde aan een lokale school in Podolia, zijn eerste baan nadat hij afstudeerde, inspireerde hij kinderen om deel te nemen aan het koor en het orkest. Later, toen hij professor aan het Conservatorium van Kiev was, schreef hij hier een boek over: “Hoe ik een orkest tot stand bracht in een lokale school”. Ook gaf hij les aan het Mykola Lysenko Instituut voor Muziek en Drama in Kiev. Lysenko, ook wel de vader van de Oekraïense klassieke muziek genoemd,  was zijn grote inspirator. Een mijlpaal in de ontwikkeling van de Oekraïense kerkelijke muziek was de compositie van zijn liturgie, voor het eerst uitgevoerd in de Mykolaiv kathedraal te Kiev op 22 mei 1919. Al tijdens zijn leven werd Leontovych in de Oekraïne beschouwd als de meest invloedrijke musicus.

Politiek engagement

De intelligentsia van de Oekraïne werd gedurende het beleg van Kiev (augustus 1919) vervolgd door het leger van Denikin (een Russische generaal en commandant van ‘de Witten’ tijdens de Russische Burgeroorlog). Om die reden keerde Leontovych terug naar Tulchyn, de plaats waar zijn familie woonde. Zijn politieke geëngageerdheid zou hem fataal worden. Leontovych was actief geweest in een beweging die de onafhankelijkheid van Oekraïne voorstond (Oekraïense Republiek Capella). Ook was hij in het bezit van een document waaruit bleek dat hij van plan was om naar Roemenië te vluchten. Dat document bewaarde hij tussen zijn bladmuziek tijdens een concert. Na afloop van het optreden ontdekte hij dat iemand in zijn papieren gerommeld had. In de nacht van 22-23 januari 1921 werd hij vermoord door een  undercover agent van de Russische Geheime Staatsdienst (Afanasy Grihchenko). Ze verbleven samen in het huis van Mykola’s ouders om kerstmis te vieren. Mykola en Afanasy deelden een kamer. In de vroege ochtend werd Mykola neergeschoten, de familie van al haar bezittingen beroofd.

Vergeten is hij zeer zeker niet. Twee musea zijn aan hem opgedragen, koren naar hem vernoemd, straatnamen in Kiev en andere plaatsen dragen zijn naam. In 2002, ter gelegenheid van de 125ste geboortedag van Leontovych werd een grote wetenschappelijke conferentie gehouden. Bij die gelegenheid werd in Tulchyn een gedenkteken voor hem onthuld (foto rechts).

Carol of the Bells – Shchedryk

Het oorspronkelijke lied is geschreven voor een a cappella (onbegeleid) vrouwenkoor. Het is beroemd geworden vanwege een ostinato-motiefje van vier noten: Bes-A-Bes-G (zie illustratie) dat weerklinkt van de eerste tot en met de laatste driekwartsmaat. De opvallend mooie verschuiving van accenten (hemiolen) is in de Engelse versie van Wilhousky  (1936) verloren gegaan. En ja, verklaren kan ik het niet, maar toen ging iedereen er mee aan de haal. Het werd een commerciële tophit die zijn weerga niet kent. Een paar nogal bizarre voorbeelden wil ik u niet onthouden.

• · Een Hard Rock versie
• · Soundtrack in de film ‘Home Alone’ en een Harry Potter film
• · Heavy Metal (Trans Siberian Orchestra)
• · Kerst Karaoke
• · Sesamstraat
• · Een work-out Dance fitness choreography
• · Carol of the Bells op de ukelele

Stop! Dit zijn maar een paar van de 150 bewerkingen, de een nog erger dan de ander. De carol werd zelfs gebruikt in een televisiereclame voor champagne en kan als ringtone voor de mobiele telefoon gedownload worden.

De originele versie in de oorspronkelijke taal doet al het andere verbleken. Eigenlijk zou ik het daarbij willen laten.

Toch sluit ik af met het Wadanang Baptist Church Youth Choir. Dat kan er wat mij betreft mee door. Een zeer geromantiseerde versie, maar het is in elk geval heel mooi in beeld gebracht.

Carol of the Bells