2022-59 De vroege kerk en de oosterse kerk als model voor kerk zijn vandaag in het Westen 47 zoals vaak wordt aangenomen, lijkt de conclusie dat dit denken ons niets meer te zeggen heeft mij heel moeilijk te weerleggen. Er zijn echter argumenten die tegen de stelling dat er een onverbrekelijke band is tussen vroegkerkelijk denken en het antieke substantiedenken spreken. Ik denk vooral aan een uitspraak van Basilius de Grote, een van de Cappadocische kerkvaders van de 4e eeuw. Hij schrijft in één van zijn brieven (Ep. 234:1): ‘Wij verklaren dat wij God weliswaar door zijn energieën kennen..., maar zijn wezen blijft ontoegankelijk.’ En Basilius gaat nog verder. Hij zegt dat de essentie van dat wat geschapen is ook niet kenbaar is. En dan trekt hij de volgende conclusie: Als de essentie van het geschapene niet kenbaar is, dan de essentie van God zeker niet.3 Deze manier van denken is dus niet op ‘essentie’ gericht, zoals in het antieke substantiedenken, maar op energieën, werkzame krachten, de krachten waardoor God zich tot de schepping verhoudt en in haar actief is. Door deze dynamische krachten treedt God in relatie tot ons en tot de gehele schepping. Dat betekent echter dat dit denken in de eerste plaats gericht is op relaties, en een dergelijke oriëntatie kan ook ons vandaag tot voorbeeld zijn. Ik denk dat deze uitspraak van Basilius echt zoveel gewicht moet krijgen als ik hem geef. In ieder geval is de hele verdere ontwikkeling van de oosterse kerk erdoor gekenmerkt. En dat het denken van de westerse kerk in de vroege kerk in dit opzicht heel anders geweest zou zijn houd ik voor hoogst onwaarschijnlijk.4 Door tijdgebrek kan ik hier echter niet verder op ingaan. Natuurlijk kan men de vraag stellen: Waarom spraken mensen in de kerk zoveel over ‘essentie’ wanneer hun denken toch eigenlijk niet op ‘essentie’ gericht was? Het antwoord moet ongeveer als volgt zijn: begrippen zoals ‘essentie’, die op ons uitsluitend als filosofische technische termen overkomen – en die dit ook toen, al naar gelang de context, werden vaak op een onnauwkeurige manier gebruikt die beïnvloed was door verschillende filosofische tradities. Omdat geen van deze filosofische stromingen met het christelijke geloof overeenstemde, maar het gebruik van zulke begrippen wel nodig leek om de eigen gedachten te kunnen formuleren, kan aan de filosofische achtergrond van deze termen geen al te grote betekenis ontleend worden. Doorslaggevend is daarentegen wat
RkJQdWJsaXNoZXIy MzgxMzI=