Katholieke Vereniging voor Oecumene

Zo reageert ir. Kees Nieuwerth op de laatste informatie die vanuit Den Haag beschikbaar is gekomen. Nieuwerth hield een inleiding over Laudato Si’ in Bolsward op werelddierendag. Hij was daar op uitnodiging van pastoor Arjen Bultsma, pastoor van de Zalige Titus Brandsmaparochie Bolsward, Makkum, Witmarsum en Workum.

Nieuwerth kreeg er veel vragen over de inspanningen van Nederland. Hij stelde vast dat Nederland tot nu toe onder de maat scoort in het nakomen van de afspraken. De overheid sloot zich formeel wel aan bij internationale forums, zoals het internationale Klimaatakkoord en de Duurzame Ontwikkelingsdoelen-agenda van de Verenigde Naties, maar feitelijk werd het beleid onvoldoende bijgesteld. De hoop is nu gevestigd op de beloftes die het nieuwe kabinet op papier zou hebben gezet.

Tijdens het gesprek in Bolsward werd over de noodzakelijke ontwikkelingen verder nagedacht. Men stelde vast dat sommige duurzaamheidsmaatregelen op sociaal vlak weer tot andere problemen kunnen leiden: bijvoorbeeld ‘energie-armoede’ bij lagere inkomens e.d. of de eerder genoemde hogere prijzen voor verantwoord geproduceerd voedsel. Ook hier dient de overheid een rol te spelen, aldus Kees Nieuwerth: Armoede dient actief bestreden te worden door via de belastingen te zorgen voor een ‘verdelende rechtvaardigheid’.

‘Overigens is armoedebestrijding het eerste van de zeventien duurzame ontwikkelingsdoelen van de VN!’, aldus Nieuwerth, ‘Wat kunnen we als burgers zelf doen was de vraag… De Paus geeft daar in Laudato Si’ aanwijzingen voor: eenvoudiger leven, bewust kiezen voor duurzame producten en zelfs boycotten van niet-duurzame producten, bewust kiezen voor hernieuwbare energie en vooral ook recycleren… Nederland zou dus dringend statiegeld op plastic flessen in moeten voeren!’

Inleiding Kees Nieuwerth over ‘heelheid van de Schepping: een ecoloog over Laudato Si’’

Dank voor de uitnodiging om op deze bijzondere dag -de dag van St. Franciscus én dierendag- én deze bijzondere plek -de basiliek in Bolsward, één van de weinige basilieken in Nederland - mijn visie op de prachtige encycliek Laudato si van Paus Franciscus met jullie te delen. Toen ik nog een kind was vroeg ik mijn vader eens: ‘zijn er ook bloemen, vlinders en vogels in de hemel?’ Hij dacht hier even over na en zei toen –tot mijn diepe teleurstelling- ‘dat denk ik niet’. Mijn reactie was: ‘dan wil ik daar niet naar toe’… Het zegt iets over mijn levenspad sedertdien. Ik koos voor de natuur en de ecologie.

Was werkzaam als vrijwilliger in de ontwikkelingssamenwerking in o.m. Kenia, Nigeria en Mali en werkte later bij het toenmalige Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit in het natuur- en landschapsbeleid. Mijn geestelijk thuis is het Religieus Genootschap der Vrienden, oftewel de Quakers, een klein ondogmatisch kerkgenootschap met een mystieke inslag en een sterke maatschappelijk betrokkenheid, één van de zogeheten historische Vredeskerken. Geruime tijd mocht ik ons kerkgenootschap vertegenwoordigen in de Raad van Kerken in Nederland, net als Arjen Bultsma (de pastor loci in Bolsward, redactie), die één van de vertegenwoordigers is van de Rooms- Katholieke Kerk in dit oecumenisch gremium. Inmiddels verkoos de Raad van Kerken mij als vicevoorzitter en in die rol mag ik de Raad als geheel dienen.

Ecoloog

Echter, ik ben geen theoloog, maar dus een ecoloog. Maar let wel: ecologie en theologie hebben een belangrijke gemeenschappelijk deler, zoals we later in Laudato si ook zullen zien: beide gaan over relaties: de relatie tussen planten en dieren, de relatie tussen mens en natuur, de relatie tussen God en mens…. De Paus spreekt in Laudato Si' over ons ‘gemeenschappelijk huis’. Dat voert terug op het Griekse ‘oikos’ – huis- waaraan zowel de eco-logie, de eco-nomie en ook de oecu- mene hun naam ontlenen. Echter, de Paus wijst er nadrukkelijk op in deze prachtige encycliek dat de economie vergeten is dat de ecologie grenzen stelt aan de groei. En dat zijn we maar al te vaak vergeten….Dit ondanks het feit dat reeds in de zeventiger jaren het rapport van de Club van Rome werd gepubliceerd met de titel Grenzen aan de Groei. In oecumenisch verband heb ik ook aan die discussie over het zoeken naar de juiste verhouding tussen economie en ecologie mogen bijdragen.

In de tachtiger jaren, gedurende het Conciliair Proces voor Gerechtigheid, Vrede en Heelheid van de schepping publiceerde de Werkgroep Kerk en Milieu van de Raad van Kerken een serie kleine gespreksboekjes over relevante thema’s, bijvoorbeeld over Verkeer en Vervoer, over Energie. Ik leverde een bijdrage aan een boekje getiteld Geef ons ons dagelijks brood: over Voedsel en Landbouw. Al een aantal jaren ben ik ook actief lid van een werkgroep Economische en Ecologische Gerechtigheid van de Europese Raad van Kerken (de Conference of European Churches), waarvan meer dan 150 protestantse en orthodoxe kerken in heel Europa lid zijn.

Door de ecologen, economen en theologen die in deze werkgroep samenwerken zijn een aantal documenten gepubliceerd als basis voor gesprekken over dit belangrijke thema zowel in de kerken als met de beleidsmakers van de Europese Unie. De titels van die notities spreken al voor zich: Het Dominante Economische Model en Duurzame Ontwikkeling: zijn zij verenigbaar? (1995). Ons beredeneerde antwoord was: nee, er zal veel moeten veranderen aan onze systemen van productie en consumptie, aan de inrichting van onze economie. Een tweede: Duurzame Ontwikkeling en de Markteconomie: over het integreren van milieubeleid in het EU economische en werkgelegenheidsbeleid (1999). Samenvattend: er ligt nog veel huiswerk!  Een derde: Duurzame Ontwikkeling en de Europese Unie: de noodzaak nieuwe strategieën en levensstijlen te ontwikkelen (2002). Niet alleen de beleidsverantwoordelijken, maar ook de burgers, de consumenten, zullen moeten veranderen!

En heel recent brachten we een rapport uit getiteld Voorbij Welvaart (2017) waarin onder meer gepleit wordt voor een andere economie, één van meer selectieve, duurzame groei, die meer rekening houdt met sociale en ecologische criteria om ‘welzijn’ te ‘meten’ met een breder scala aan indicatoren dan alleen het Bruto Nationaal Product…

Laudato Si’

Paus Franciscus heeft in zijn veelomvattende encycliek Laudato Si’ daarover ook veel te zeggen. De encycliek telt zes hoofdstukken. Direct in het begin refereert de Paus aan zijn naamgever St. Franciscus die in het Zonnelied spreekt van ‘onze zuster Aarde, die ons voedt .. en verscheidene vruchten voortbrengt met kleurrijke bloemen en kruiden’ (LS 1).Verderop noemt hij St. Franciscus ‘het voorbeeld van integrale ecologie’ (LS 10), waaraan hij zelfs een heel hoofdstuk wijdt (IV). In de visie van de Paus zijn wij geroepen om net als St. Franciscus met een ‘openheid van verwondering de natuur en het milieu (te) benaderen… en daarbij de ‘taal van broederschap en schoonheid’ (te) leren spreken (LS 11). Dat wij net als de Heilige Franciscus moeten leren ‘ervan af te zien van de (natuurlijke) werkelijkheid een puur object van gebruik’ te maken (LS 11, zie ook LS 82).

Dat we de natuur weer erkennen als ‘een schitterend boek waarin God tot ons spreekt’(LS 12). Of elders: ‘God heeft een schitterend boek geschreven, waarvan de letters de menigte schepselen zijn’ (LS 84). Dat de Braziliaanse bisschoppen verklaarden dat ‘de natuur een manifestatie van God is, zij de plaats is van zijn tegenwoordigheid’…(LS 88). Dat vind ik prachtig: ook in mijn religieuze traditie is het gebruikelijk om eraan te herinneren dat God zich op twee manieren openbaart: in zijn Woord en in zijn Schepping! Niet voor niets heet het tweede hoofdstuk van deze encycliek het Evangelie van de Schepping (LS 63).

Misbruik

In de inleiding stelt de Paus al aan de orde dat er echter sprake is van ‘onverantwoord gebruik’ en ‘misbruik’ van deze gave Gods, van schade die wij mensen aan de Schepping toebrengen, terwijl dit levende netwerk toch ‘ons gemeenschappelijk huis’ is (LS 1,2,3).

Verderop lezen we dat wij ons gedragen als ‘een overheerser… en pure uitbuiter van de natuurlijke bronnen’ (LS 11) die ons geschonken zijn. Hij wijst ons erop dat grenzeloze groei niet kan bestaan omdat dit gebaseerd is op de ‘leugen’ en de ‘verkeerde veronderstelling’ omtrent de oneindige beschikbaarheid’ van hulpbronnen (LS 106). Hij herinnert er ons bovendien aan dat ‘op ieder privé eigendom altijd een maatschappelijk hypotheek ‘rust (LS 93). Hij betoogt van meet af aan dat wij ons gedrag, de gevestigde machtsstructuren en onze systemen van productie en consumptie ingrijpend zullen moeten transformeren(LS 4,5,6).

Dat een probleem daarbij is dat het financieel-economisch stelsel in toenemende mate een transnationaal karakter heeft gekregen en de macht van nationale staten om dat bij te sturen beperkt is (LS 175, zie ook LS 189). Dat dit het noodzakelijk maakt sterke en efficiënt georganiseerde internationale instellingen en een ‘echt politiek wereldgezag’ te ontwikkelen (LS 175).

De Paus nodigt ons kortom uit tot een ware ‘ecologische bekering’… zodat we ‘meer rekening houden met de natuur van ieder wezen en met het onderlinge verband in een geordend systeem’. Elders noemt hij dit een noodzakelijke en moedige ‘culturele revolutie’(LS 114). Hij merkt daarbij op dat dit ook ‘opvoeding tot “ecologisch burgerschap” vergt (LS 211). Die transformatie zou moeten leiden tot economische modellen die in staat zullen zijn ‘het respect voor het milieu te waarborgen’…(LS 6, zie ook LS 70). En tot een duurzame ontwikkeling gekenmerkt door ’solidariteit tussen de generaties’ (LS 159). Dat we moeten ‘zoeken naar een houdbare en integrale ontwikkeling’(LS 13), ‘andere manieren om de economie en vooruitgang te verstaan’(LS 16). Zo dat we ons realiseren dat een technologische en economische ontwikkeling die ‘geen betere wereld en een integraal hogere kwaliteit van leven’ bewerkstelligt niet als vooruitgang kan worden beschouwd (LS 194).

Dat we de ‘mythe van de vooruitgang in stand houden door te beweren dat de ecologische problemen simpelweg opgelost worden met nieuwe technologische toepassingen … en dat honger en ellende in de wereld eenvoudig zal worden opgelost met de ‘groei van de markt’ (LS 109) zonder fundamentele veranderingen’ (LS 60) en ‘een nieuwe levensstijl’ te hoeven ontwikkelen (LS 16). Dat het ‘uur is gekomen een zekere vermindering van groei in sommige delen van de wereld te accepteren, opdat men in andere delen op gezonde wijze kan groeien’ (LS 193).

Dat versta ik dus als een duidelijke oproep tot verkleining van de ecologische voetafdruk in de noordelijke wereldhelft door bijvoorbeeld te kiezen voor een meer selectieve groei en een circulaire economie! Tot die nieuwe levensstijl zijn wij als christenen bovendien verplicht omdat we ‘geroepen zijn de (natuurlijke) wereld te aanvaarden als een sacrament van gemeenschap’, zo stelt de Paus (LS 9). Hij spreekt elders van de noodzaak tot het ontwikkelen van ‘ecologische spiritualiteit’ (LS 216, zie ook LS 225). Zeg ik als ecoloog en als vicevoorzitter van de Raad van Kerken : Amen!

Wegwerpcultuur

In een daarop volgend hoofdstuk gaat de Paus dieper in op de wegwerpcultuur, het doorgeslagen individualisme en consumentisme in –met name- de samenlevingen op het noordelijk halfrond van onze wereld. In dit verband spreekt de Paus van ‘een minderheid die in haar recht denkt te staan om op een wijze te consumeren die men onmogelijk kan veralgemeniseren (LS 50). Dat dit zou betekenen dat we –volgens de milieubeweging- wel drie tot vijf Aardes nodig zouden hebben! Dat dit resulteert in overmatig en ondoelmatig gebruik van schaarse grondstoffen en energie en de opwarming van het klimaat (LS 20,21,22,23).

Dat die laatste één van de grootste uitdagingen voor de mensheid is en kan leiden tot ongekende verwoesting van ecosystemen en bedreigingen van de allerarmsten –met name in de zuidelijke wereldhelft, die zelf nauwelijks bijgedragen hebben tot de vervuiling die tot die klimaatverandering en zeespiegelstijging leidt.(LS 24,25, 48). Daarom spreken we in de kerken – en de Paus dus ook- over ‘ecologische of klimaat-gerechtigheid’: wij zullen hen te hulp moeten komen om de schade te voorkomen of te beperken, bijvoorbeeld door investeringen en technologieoverdracht (LS 51, zie ook LS 172). Fossiele brandstoffen moeten dringend vervangen worden door hernieuwbare energie stelt de Paus (LS 26). En juist gisteren werd bekend gemaakt door maar liefst veertig Rooms-katholieke organisaties dat zij niet langer zullen investeren in fossiele energiebronnen, zoals olie en aardgas, maar in alternatieven!

Het was natuurlijk heel erg goed dat deze encycliek uitgebracht werd vlak voor de grote klimaatconferentie in Parijs! (zie LS 169). Bovendien staat wel vast dat deze bijgedragen heeft tot een goed resultaat: een internationaal Klimaatakkoord! De Paus onderstreept het belang van dergelijke internationale, bindende overeenkomsten, maar signaleert ook de neiging van landen om aan ‘de eigen nationale belangen de voorkeur te geven boven het wereldwijde algemene welzijn’, zoals Trump later helaas heeft bewezen (LS 169, LS 173)! De Paus schrijft ook over het tekort aan (drink)water van voldoende kwaliteit dat dreigt te ontstaan in sommige delen van de wereld en het risico dat dit tot nieuwe gewapende conflicten kan leiden (LS 27,28,29,30,31, 48).

Biodiversiteit

Het gedeelte van de encycliek dat me nog het meeste raakt is natuurlijk waar de Paus ingaat op het verlies aan biodiversiteit. Dat er duizenden planten- en diersoorten dreigen uit te sterven (LS 33). Het uitstervingspercentage is inderdaad zorgwekkend gestegen. Dat het uitsterven van een soort ‘een verminking’ van het geheel (de heelheid) is omdat we ‘een soort universele familie vormen’ (LS 89). Dat bij dat uitsterven giftige stoffen als pesticiden ook een grote rol spelen (LS 34).

Daags na mijn inleiding stond er in Trouw een groot artikel over pesticiden die neonicotinoïden heten en tot bijen-, hommel- en vlindersterfte leiden. Wist u dat een groot deel van de dagvlindersoorten in Nederland ook in hun voortbestaan bedreigd zijn? En dat wereldwijd zulke bijzondere soorten als olifant, neushoorn, giraf, nijlpaard, leeuw, tijger en diverse mensapensoorten het ‘levensgrote’ risico lopen uit te sterven? Op een andere pagina in Trouw stond daags na mijn inleiding een column van Koos Dijksterhuis dat zelfs een gewone vogel als de spreeuw qua aantallen snel achteruit gaat!

Ik wilde al niet naar een hemel waarin geen mooie medeschepselen leven, laat staan dat ik me het leven op aarde kan voorstellen met zo’n groot verlies aan verscheidenheid aan soorten!
In de allerlaatste tussenrapportage van de Verenigde Naties over de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDG’ s) wordt ook gesignaleerd dat de biodiversiteit nog steeds afneemt en dat daarbij vooral ook stroperij (van zeldzame dieren) een belangrijke factor is.

De encycliek stelt dat alle ‘levende wezens onderling met elkaar zijn verbonden … en dat zij elkaar nodig hebben’ (LS 42). En dat zij ‘slechts in onderlinge afhankelijkheid’ bestaan ‘om elkaar wederzijds aan te vullen’ (LS 86). Kijk dat is nu pure ecologie! Terecht roert de Paus aan dat de ecosystemen van tropische regenwouden een grote complexiteit kennen, maar ook bedreigd worden. (LS 38, 39) dat we onmogelijk geheel kunnen (leren) kennen. In het hoofdstuk over integrale ecologie herhaalt hij nog eens dat wij deel uitmaken van het geheel aan ‘levende soorten (dat) een netwerk (vormt) dat wij nooit definitief kennen en begrijpen’ en waarin wij zijn opgenomen, wij deel van zijn en mee verweven zijn (LS 138, LS 139). Hij verwijst naar onderzoek dat ons geleerd heeft dat ‘de verschillende schepselen met elkaar in relatie staan door grotere eenheden te vormen die wij vandaag de dag “ecosystemen” noemen (LS 140). Systemen die hij vervolgens definieert als ‘het harmonisch geheel van organismen in een bepaalde ruimte dat functioneert als een systeem’ (LS 140). Zeg is als ecoloog: een uitstekende definitie van een ecosysteem! Nogmaals amen!

Terugkomend op de complexiteit van het meest ‘volwassen’ ecosysteem dat wij kennen, namelijk het tropisch regenwoud, hebben we in de eerdergenoemde documenten van de werkgroep Economische en Ecologische Gerechtigheid van de Europese Raad van Kerken er al eens op gewezen dat ons huidige ‘menselijke systeem’ daaraan juist een voorbeeld zou kunnen nemen omdat wij helaas precies het omgekeerde doen: wij benutten energie steeds inefficiënter en produceren steeds meer afval, terwijl het ecosysteem van het regenwoud energie zeer efficiënt gebruikt, mede doordat alle afval wordt hergebruikt! Concluderend: ik ben blij met deze encycliek en….ik ben blij met deze Paus!

Koeien

Tenslotte: we bevinden ons in Friesland: ‘Lân fan Ky’…., Land van Koeien. En nog wel in Bolsward, waar ooit de Hogere Zuivelschool stond….. Laten we het gesprek eens dichterbij halen.Om de doelstellingen van het Klimaatakkoord te halen zal waarschijnlijk het aantal melkkoeien in ons land met zo’n 40% moeten worden verminderd. Zij leveren immers een belangrijk aandeel in de uitstoot van broeikasgas.

Bovendien heeft de intensivering van de melkveehouderij geleid tot verlies aan biodiversiteit: de eenzijdig samengestelde weides zonder bloeiende kruiden, zonder karakteristieke weidevogels als grutto, tureluur en wulp, de verwijdering van houtwallen en bosjes, de achteruitgang van de landschapskwaliteit… Koeien staan niet langer buiten in de wei, er is nauwelijks weidegang, zij produceren voor de melkfabriek, nee zijn in zekere zin zelf louter een melkfabriek geworden!

Dat er in de afgelopen periode vele varkens levend verbrandden in stallen, gif in stallen werd gebruikt waardoor vele kippen ‘geruimd’ moesten worden, dat ook de akkerbouw veel kunst en vliegmiddelen benut maakt duidelijk dat we onze landbouwmethoden dringend zouden moeten heroverwegen. Dus op Dierendag kan ik niet anders dan ook hierover spreken! Op naar een meer grondgebonden en duurzame landbouw die past in een circulaire economie…Ook Paus Franciscus pleit voor meer kleinschalige en houdbare, dus duurzame landbouwtechnieken! (LS 129, 180).

We moeten echter wel als samenleving de boeren in staat stellen om duurzaam te werken! We betalen bijvoorbeeld (als consument) niet genoeg voor de ‘kale’ productieprijs van melk en allerlei andere landbouwproducten, laat staan voor een goede en verantwoorde natuur- en landschapszorg door de boeren. We vinden het normaal dat bijvoorbeeld het zuiveren van het oppervlaktewater van pesticiden of overbemesting niet in de prijs van landbouwproducten wordt verdisconteerd, maar afgewenteld op de maatschappij via de waterschapslasten!

Doordat die zogeheten ‘externe kosten’ niet verdisconteerd worden in de prijs van producten uit de ‘gangbare landbouw’ lijkt het alsof deze goedkoper zijn dan die uit de biologische landbouw, waar vrijwillig wordt afgezien van ‘kunst en vliegwerk’, hetgeen ze ‘duurder’ maakt.

Toen ik jaren geleden in het kader van het conciliair proces meeschreef aan dat eerdergenoemde boekje over voedsel en landbouw heb ik daarin voorgesteld dat we iedere boer vanuit het EU landbouwbudget 200 – 300 Euro per hectare land of water als basisinkomen toekennen voor een zorgvuldig beheer en dus af te zien van het gebruik van kunstmest, overbemesting, pesticiden e.d.… Dus een soort ‘rentmeesters-vergoeding’!

Zo zouden zij die door ons als samenleving zozeer gewenste ‘groene en blauwe diensten’ tegen betaling kunnen verlenen. Daarnaast zouden zij dan –binnen die strikte voorwaarden- voor de regionale of de wereldmarkt melk of akkerbouwproducten kunnen produceren. Waarvoor wij als consument dan ook betere prijzen gaan betalen! Ik voorspel u dat het zeer geringe aandeel dat biologische landbouw op dit moment in ons land heeft dan sterk zal toenemen! Nu is dat in Nederland maar hooguit 2%, terwijl dit bijvoorbeeld in Oostenrijk meer dan 20% is….Maar er kan nog meer bij!!! En de prijs van biologische producten zal kunnen dalen, mede doordat deze boeren nu ook die rentmeestervergoeding zullen mogen ontvangen!

Toen ik destijds dat idee opperde vanuit mijn vrijwilligerswerk voor de Raad van Kerken was ik nog in dienst van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Mijn toenmalige collega’s vonden het maar een gek voorstel…. Inmiddels schuift echter ook de EU zelf geleidelijk op: aan allerlei landbouwsubsidies worden meer voorwaarden verbonden, bijvoorbeeld om af te zien van het gebruik van pesticiden of om randen met akkerkruiden in te zaaien opdat men in aanmerking komt voor die subsidies. Ik blijf er dus voor pleiten dat we daarin nog verder bovengeschetste weg op gaan!

Ik eindig met een paar stukjes van de gebeden aan het eind van Laudato si:

Maak ons leven weer gezond
opdat wij de wereld beschermen
en haar niet plunderen,
opdat wij schoonheid zaaien
en geen vervuiling en verwoesting

God van Liefde, toon ons onze plaats
in deze wereld
als instrumenten van uw liefde
voor alle wezens van deze aarde
want geen enkel van hen wordt door U vergeten. Amen.

Dit artikel is met toestemming van de auteur overgenomen van de website van de Raad van Kerken.