Overeen 2015-34

3 • april 2015 Dubbel oecumenisch – Het patriarchaat van Constantinopel voor… slimmeriken door Leo van Leijsen De patriarch van Constantinopel bezet de hoog- ste en belangrijkste bis- schopszetel in de Oosters- orthodoxe Kerk. Oosters- orthodox zijn die orthodoxe christenen die het Concilie van Chalcedon van 451 accepteren. Over het algemeen volgen ze – wat wij nu noemen – de Byzantijnse traditie. C onstantinopel heet vanaf 1923 officieel in het Turks Istanbul. Ooit was het een nederzetting van het oude volk der Thraciërs (de omringende streek heet tot op heden ‘Thracië’). Rond 668 vC streken er vanuit Griekenland handelslui neer. Ze stichtten er de Griekse kolonie By- zantion. Met de komst van het chris- tendom kreeg dit handelsstadje, net als alle plaatsen van regionale beteke- nis, een bisschop als leider van de plaatselijke kerk. In rang stond hij – evenals het stadje – niet hoog. Hij viel onder de aartsbisschop van Thracië in Heraclea, een stad 90 km verderop. Nieuwe tijden Alles verandert in de eerste helft van de 4 e eeuw. Het vervolgde christen- dom kreeg zijn vrijheid bij het Edict van Milaan in 313. De Romeinse kei- zer Constantijn had in 312 al een mi- litaire overwinning op een rivaal ge- schreven op het conto van Christus (!). Constantijn zou de Kerk van harte steunen. Een nieuwe tijd brak aan. Om dat te benadrukken – de inkt van het Edict van Milaan was nog geen vijf maanden droog – vat Constantijn het plan op een nieuwe stad te bouwen op de plaats van Byzantion aan de Bospo- rus. Dat lag in allerlei opzichten erg strategisch. Hier zou de uiteindelijk nieuwe, christelijke hoofdstad van het Romeinse Rijk komen: een ‘Nieuw- Rome’. Officieel is 330 de stichtings- datum. Constantijn leende er groot- moedig zijn eigen naam aan: ‘Con- stantijn-stad’, Konstantino-polis in het Grieks. Want niet Latijn, maar het Grieks was er dé cultuurtaal. De oude naam – in het Latijn – Byzantium zou pas eeuwen later weer opduiken, in 1557. Sindsdien gaanWest-Europese histori- ci – Constantinopel is in 1453 geval- len – spreken over ‘Byzantijns’, ‘By- zantijnen’ om de historische werke- lijkheid mee aan te duiden die aan Constantinopel was ontsproten. De Byzantijnen zelf noemden zich niet zo, maar Rhomaioi , ‘Romeinen’. ‘Oecumenisch patriarch’ Als de stad zelf vanaf 313 in aanzien stijgt, beweegt haar bisschop mee. Zijn zetel wordt – de nieuwe Romeinse hoofdstad waardig – een aartsbisdom. Het Concilie van Constantinopel in 381 bepaalt dat de zetel van Constan- tinopel als Nieuw-Rome voortaan di- rect na Rome het ereprimaat in de kerk krijgt. Op het Concilie van Chal- cedon in 451 (een stadje pal aan de overkant van de Bosporus, nu Ka- diköy) wordt de aartsbisschop van Constantinopel – net als die van Rome, Alexandrië, Antiochië en Jeru- zalem – patriarch , letterlijk: ‘aartsva- der’, ‘hoofdvader’, én wordt het gelijk in rang aan Rome (niet dat Rome dat accepteerde!). Hij mag voortaan ker- kelijk gezag uitoefenen over heel de bewoonde wereld – in het Grieks: oi- koumenê geheten, ‘oecumene’ – die buiten het Westen (onder de paus van Rome!) en buiten de vastgestelde machtsgebieden in het Oosten van de andere patriarchen ligt. Daarom voor- taan ‘oecumenisch patriarch’. Na het schisma met Rome in 1054 is Con- stantinopel voortaan de ‘eerste onder gelijken’ in de oosterse Orthodoxie. ‘Oecumenisch’ in de titel van de pa- triarch van Constantinopel heeft niets te maken met oecumene in de moder- ne betekenis van ‘streven naar een- heid onder de christenen’. Toch doen de patriarchen van Constantinopel se- dert eind 19 e eeuw – we stappen met zevenmijlslaarzen over haast een heel millennium onverkwikkelijke ver- deeldheid heen – ook in die zin hun naam eer aan. Oecumenisch in moderne zin Vanaf die tijd zijn er orthodoxe initia- tieven in de oecumene. Na bezoek van een anglicaanse gezant in 1898 stelt Constantinopel een orthodox/angli- caanse dialoogcommisie in. Als ‘eerste onder gelijken’ binnen de Orthodoxie pleit het patriarchaat via drie officiële schrijvens uit 1902, 1904 en 1920 sterk voor de oecumene. In 1948 is het dan ook mede-oprichter van de We- reldraad van Kerken. Een doorbraak is de ontmoeting tus- sen patriarch Athenagoras en paus Paulus VI in 1964; de wederzijdse ex- communicatie wordt in 1965 opgehe- ven. Sindsdien is er een warme relatie Constantinopel-Rome, nu voortgezet door patriarch Bartholomeüs en paus Franciscus. Ook met andere christelij- ke kerken onderhoudt Constantino- pel hechte oecumenische relaties. In het bijzonder zij voor Nederland ver- meld de band tussen Constantinopel en de Unie van Utrecht van de Oud- katholieke Kerken, waardoor de pa- triarch al enkele keren in ons land is geweest. Als ereprimaat is de patriarch van Constantinopel binnen de Orthodoxie een voorloper in de oecumene. £ Drs. Leo van Leijsen is medewerker Oosterse Kerken van de Katholieke Vereniging voor Oecumene Athanasius en Willibrord s Icoon van Christus als hogepriester op de iconostase van de Sint-Joriskerk, de huidige patriarchale kerk in het Fanar, Istanbul. (Foto: Leo van Leijsen)