Overeen 2004 10

Deskundigen beweren dat niemand op dat moment besefte dat hiermee zo'n langdurige scheiding zou worden ingeluid. Tijdelijke onderbrekingen van de commu- nio tussen Oost en West waren er immers wel vaker geweest. Daarom lag het voor de hand dat ook in dit geval de ontstane breuk na enige tijd gelijmd zou worden. Dat dit niet gebeurde, heeft volgens orthodoxen te maken met een gebeurte- nis die dit jaar eveneens een jubileumjaar beleeft: de plundering van Constantinopel door de deelnemers aan de Vierde Kruis- tocht in 1204, nu dus 800 jaar geleden. De verschrikkingen en vormen van heilig- schennis die met deze inname van Con- stantinopel gepaard gingen, hebben het onmogelijk gemaakt deze breuk te her- stellen. Het ‘filioque’ Vaak wordt het ‘filioque’ genoemd als belangrijkste reden voor het Grote Schis- ma. Het ‘filioque’ - en (uit) de Zoon - is een toevoeging aan de passage over de H. Geest in het Latijnse ‘Credo’, de ge- loofsbelijdenis. Hiermee wordt beleden dat de H. Geest uitgaat van de Vader én de Zoon. De Orthodoxe Kerk is van mening dat het ‘filioque’ niet door de Rooms-katholieke Kerk alleen had mogen worden ingevoerd. De geloofsbelijdenis was immers in 381 door het Tweede Oecumenisch Concilie in Constantinopel vastgesteld door de hele Kerk. Daarom heeft ook alleen de hele Kerk, en niet een deel daarvan, het recht deze tekst te wijzigen. Dit is het principiële punt. Verder is er nog een inhoudelijk punt: de hele Kerk moet van mening zijn dat deze toevoeging juist is, en dat is niet zo: de Orthodoxe Kerk vindt namelijk dat het ‘filioque’ het evenwicht verstoort tussen de drie Personen in de H. Drieëenheid. Deze controverse had reeds in de 9e eeuw tot een (tijdelijk) schisma tussen Rome en Constantinopel geleid. Maar er was meer. De aanspraak van de Paus van Rome op de universele macht in de Kerk, ook de Kerk in het Oosten. In het Oosten erkende men wel de eerste plaats die Rome innam, in de zin dat men zich op Rome kon beroepen als er een conflict of verschil van mening was, maar zeggen- schap over de Kerk in het Oosten was iets anders. Baarden en brood Daarnaast waren er verschillen in gebrui- ken tussen Oost en West die als storend werden beschouwd. In het Westen was de gewoonte zich te scheren door de geestelijkheid overgenomen. In het Oos- ten werd de tekst dat de mens naar Gods beeld en gelijkenis is geschapen (Gen. 1,26) zo opgevat dat bij de man de baard erbij hoort. Door die af te scheren deed je afbreuk aan dat beeld en die gelijkenis, waarnaar je was geschapen. En dat kon niet! Nog steeds hebben orthodoxe geestelijken dan ook baarden en rooms- katholieke meestal niet. Verder was er in de elfde eeuw onenigheid ontstaan over het brood dat in de Eucha- ristie wordt gebruikt. In de Westerse Kerk werd ongedesemd brood gebruikt, in de Oosterse gedesemd. Ook dat is nog steeds zo. Je kunt daar natuurlijk je schouders over ophalen, maar er zit meer achter. Aangezien de Eucharistie is inge- steld op het Laatste Avondmaal dat de Heer met zijn apostelen had, is de vraag interessant wat voor brood daar is ge- bruikt. Als het Laatste Avondmaal een Paasmaal was, was dat ongedesemd. De joden moesten immers ongedesemd brood gebruiken voor het Paasmaal (Ex. 12,8, Deut. 16,3). In het Westen vond men dat het Laatste Avondmaal een Paasmaal was en beriep men zich op de evangelisten Mattheüs (26,17), Marcus (14,12) en Lukas (22,7). In het Oosten zag men dat anders en beriep men zich op de evange- list Johannes (18,28; 19,31). In 1052 moesten de kerken van de Latijn- se ritus in Constantinopel overgaan op gedesemd brood. Toen dit werd gewei- gerd, liet de Patriarch deze kerken slui- ten. Nog geen oplossingen Verschillende kwesties hebben dus tot het Grote Schisma bijgedragen, en eigenlijk zijn die nog steeds niet opgelost. Toch hebben Paus Paulus VI en Patriarch Athenagoras in 1965 de wederzijdse excommunicaties tussen Rome en Con- stantinopel opgeheven. Daardoor is de verstandhouding tussen beide kerken verbeterd, maar veel meer is er nog niet uitgekomen. Af en toe rommelt het zelfs nog behoorlijk tussen beide kerken. Zo wordt de Rooms- katholieke Kerk er door de leiding van de Orthodoxe Kerk in de voormalige Sovjet Unie van beschuldigd ten koste van de Orthodoxe Kerk zieltjes te winnen. Daarbij wordt vooral gewezen op de onlangs gestichte weeshuizen van rooms-katholie- ke orden, waar kinderen die in de Ortho- doxe Kerk gedoopt zijn een rooms-katho- lieke opvoeding krijgen. Toenadering In het theologisch gesprek over het ‘filio- que’ heeft Rome wat water in de wijn gedaan en in zijn encycliek ‘Ut unum sint’ heeft Paus Johannes Paulus II zijn (ortho- doxe) ambtsbroeders opgeroepen mee te denken over de invulling van het Petrus- ambt. Verder lijkt Rome zijn eigen ritus niet als langer superieur te beschouwen. Daar is na de liturgische kaalslag van het Tweede Vaticaans Concilie ook weinig reden toe. Al met al is in rooms-katholieke kring de belangstelling en het begrip voor de Orthodoxe Kerk gegroeid. De Orthodoxe Kerk lijkt wat minder in beweging. Wel is zij momenteel overal in Europa vertegenwoordigd. Het groeiende aantal orthodoxen in dit deel van ons continent heeft als christelijke minderheid deel aan een cultuur die grotendeels door de Westerse Kerk is gevormd, en voelt zich daar ook in toenemende mate ver- want mee en verantwoordelijk voor. Voor een verdere toenadering tussen beide kerken zouden zij wellicht een belangrijke bijdrage kunnen leveren. Aartspriester Theodoor van der Voort Aartspr. Theodoor van der Voort is priester van de Russisch-orthodoxe parochie van de H.H. Eersttronende Apostelen Petrus en Paulus te Deventer. 3 Overeen, nr. 10, april 2004 950 jaar geleden bezocht een delegatie van de Paus van Rome Constantinopel. Vlak voor de terugreis legde dit gezantschap een bul op het altaar van de kathe- draal van de H. Wijsheid, waarmee de Patriarch van Constantinopel werd geëx- communiceerd. Een diaken, met de bul in zijn hand, snelde de delegatie achterna en smeekte die terug te nemen. Dit werd echter geweigerd en de bul viel op straat. Met de resultaten van dit bezoek zit een groot deel van de christenen nog steeds opgescheept. Sindsdien is er immers een scheiding tussen de Rooms- katholieke Kerk en de Orthodoxe Kerk, het Grote Schisma. Het Grote Schisma 1054-2004 De Hagia Sofia in Istanbul, het oude Constanti- nopel, waar de pauselijke excommunicatiebul op het altaar werd gelegd en anderhalve eeuw later de kruisvaarders huishielden. Foto: Leo van Leijsen.