Jaargang 67 Nummer 5

Pokrof 5 voor men gestreden had, wordt het land uitge- stuurd! Atatürk kiest voor de moderne repu- bliek. In dit kemalistische programma wordt de islam volkomen geprivatiseerd. De sluier wordt in openbare ruimte verboden. De wetgeving wordt definitief seculier. De islamitische wet, de shari’a, wordt buiten werking gesteld. Het onderwijs wordt seculier en westers, gericht op moderne wetenschap en techniek. De klooster- ordes van de ‘soefi’s’, waarvan Atatürk de steun had gekregen tijdens de oorlog, worden als oorden van bijgelovige onwetendheid ver- boden. Dit raakt de religie van het gewone volk onmiddellijk. De keizerlijkemoskee, de Aya So- fya, wordt uiteindelijk een museum. Dit laatste gebeurt in 1934 als een geste aan de Grieken en Joegoslaven met wie de Turkse regering in on- derhandeling is en een Balkanpact sluit. Het is geen verdragsclausule! Deze beslissing past in de strategie van Atatürk en latere kemalisten om bepaalde elementen van de religie te erken- nen als kunst. Zo wordt het klooster van de be- kende mysticus Rumi ofwel Mevlana omgeto- verd van bedevaartsoord tot museum. Het bekende ritueel van zijn ‘dansende derwisjen’ kan in theaters als een esthetische happening opgevoerdworden. Het Turks nationalisme moet de overkoepelen- de ideologie worden. Atatürk wilde daarmee de fouten van het Osmaanse rijk niet herhalen. Turkije zou nooit meer achter raken bij het Westen. Dit op de bevrijding volgende moder- niseringsproject was een eliteproject, gedragen door academici, ambtenaren, het leger en de rechterlijkemacht. Het gewone volk snapte er echter niets van. De traditionele moslims voelen zich totaal bela- zerd en gaan met hun hebben en houden, voor zover mogelijk, ondergronds. Deze kemalistische ideologie, waarin een ver- bod op islamitische politieke partijen, blijft van kracht tot aan de jaren negentig van de vorige eeuw. Wanneer de islam een kans krijgt in de jaren negentig, ze wordt dan gezien als een te- genkracht tegen links, komen bij de gewone Anatoliërs alle islamitische onlustgevoelens naar boven. Ze moeten nog verwerkt worden. Erdogan en zijn AKP stammen uit deze krin- gen. Zij accepteren wel de generaal Mustafa Kemal die de Turkse natie gegrondvest heeft, maar niet het opgelegde moderniseringsprogramma daarna. Erdogan heeft lange tijd nooit de ereti- tel Atatürk willen gebruiken. Hij sprak altijd over de generaal Mustafa Kemal. Atatürk was voor hem ‘die zuiplap’, zoals hij hem eens pu- bliekelijk betitelde. Atatürk is aan een levercir- rose gestorven, veroorzaakt door overmatig ge- bruik van raki. De islam krijgt vervolgens weer alle kans in de publieke ruimte, waaruit ze verbannen was. Daarbij past ook de re-islamisering van de Aya Sofya. Het museum wordt weer een moskee. Eindelijk genoegdoening voor de normale isla- mitische Turk! Eindelijk de herwaardering van het Osmaanse verleden, waarmee Atatürk wil- de breken. Ook de nationalistische partij, die toch wat dichter bij het kemalisme staat, is er voor! Geheel begrijpelijk! Verstandig, bij de tijd? Dat is iets anders Maar het is in de Turkse politiek, anders dan Erdoganmisschien gewild had, geen ‘hot issue’. De klassiek secularistisch ingestelde oppositio- nele partij van de CHP, nog teruggaand op Atatürk, wil er geen zaak van maken. De leden zijn grotendeels tegen, zo blijkt uit onderzoek, maar ze willen Erdogan niet de kans geven te polariseren. De meerderheid van het volk, zo blijkt uit polls, staat wel achter de beslissing. Men vermijdt dus iedere provocatie. Het secu- larisme gaat ondergronds! Bovendien verandert er eigenlijk niets! De jon- gere generatie interesseert het helemaal niet. Aya Sofya (Foto: Gerrit Steunebrink)