Jaargang 67 Nummer 2

Pokrof 4 kowski (1927-2009) begreep het belang van verhalen en mythen. Geen enkel denksysteem is in staat antwoord te geven op vragen omtrent ellende en eindigheid – alleen ver- halen, mythen en geloof leren ons daarmee te leven. Iets dergelijks zien we bij Ivanov. We moeten op zoek naar nieuwe mythen en symbolen. Die zijn niet te verzinnen of te bedenken, ze groeien binnen de gemeenschap, uit het volk, zoals bij de Grieken. Dan is het een kleine stap naar de mythe van Rusland. De nieuwe mythologie verhaalt over het lot van het Russische volk, dat het leven en lijden van Christus weerspiegelt. Bij de slavofielen zagen we al het idee dat Rusland een roeping heeft, cultureel en religieus. Het zendingsbewustzijn is hier heel oud, en is er nog steeds, wat je er ook van mag vinden. Commentatoren constateerden wel eens dat de aspiraties groots zijn, maar dat er weinig wordt gerealiseerd. Een van de Russische ideeën is de veelbe- sproken sobornost ’, vertaald: ’gezamenlijk- heid‘, de eenheid tussen mensen op grond van unanimiteit. Een land heeft omvorming nodig, een transfiguratie tot een volk met gemeen- schappelijke idealen. Literatuur en kunsten staan dan in dienst van deze veranderingen. Veranderingen die niet dictatoriaal worden opgelegd, maar die voortkomen uit de ont- dekking van Gods wil. De dichter, aan wie de waarheden worden geopenbaard, kan dit aanvoelen en onder woorden brengen. Het volk heeft genoeg onderscheidingsvermogen om de waarheid van nieuwe symbolen en mythen te onderkennen. Om allerlei redenen vond Ivanov dat poëzie het dichtste bij de waarheid staat, meer dan proza, en dat die te ontlenen is aan allerlei bronnen – steeds gaat het om het essentiële wat is overgeleverd. Natuurlijk speelt de Bijbel de belangrijkste rol. Ook de christelijke dogma’s ontstaan niet uit sectarisme, maar komen voort uit het gemeen- schappelijke denken over de traditie. De geschriften van de Kerkvaders zijn essentieel voor de orthodoxie, en worden door de ge- lovigen aanvaard. De kunsten leveren hun beelden, hun symbolen, niet met een louter kunstzinnig doel, maar met het oog op een hogere realiteit zoals het vleesgeworden Woord. Chaos of synthese De vraag naar de Russische idee is niet louter nationalistisch, maar hoort bij de Europese idee, is deel van iets universeels. In de eeuwwende van 1900 ziet Ivanov Rusland op een tweesprong: chaos of synthese. Het is tijd om het individualisme in te leveren voor een nieuw religieus bewustzijn, waarbij de intel- ligentsia zich aansluit bij het volk, in de nieuwe Pax Romana van het Derde Rome. Het verbindend principe is dan religieus, gesteld tegenover het kritische principe, waarin men zonder God naar steeds grotere zekerheden zoekt, en waar het individu zich afscheidt van de gemeenschap. Kenmerk van Rusland is de zelfverloochening, het buigen voor iets dat groter is. Ivanovs zoeken bracht hem bij Dostojevskij en Tolstoj. Tolstoj, in de visie van Ivanov, moest niet veel van de Kerk hebben – de mens moet in vrijheid op zoek naar zijn waarden. Dostojevskij hield het op de zondige, schuldige gesteldheid van iedere mens, en meende dat alleen het geloof in de verrezen Christus uitkomst kan bieden. Zoeken naar synthese, we zien het vaker bij Russische schrijvers. De boven genoemde schrijvers kunnen dit niet oplossen, en met Ivanov komen we dan terecht bij Solovjov, met zijn concept van de Kerk. Alles wat het christendom verdeelt, kan hier worden bij- eengebracht en met elkaar verzoend. De waarheid van de God-mens wordt hersteld. Wie de sobornost’ begrijpt, begrijpt Solovjov. De historische gebeurtenissen zijn van minder belang, het gaat om de onzichtbare eenwor- dingen van de zielen. We kijken in een spiegel en zien alles omgekeerd. De waarheid wordt hersteld door een blik in de tweede spiegel: de medemens. De eenheid is de waarheid van de Kerk, met het oog op het Komend Rijk. De nationale ziel is een abstractie. Het doet allemaal wat wereldvreemd aan als we denken aan de vele oorlogen die Rusland in de negentiende eeuw voerde, en de wereld- oorlogen die nog zouden volgen. Ivanov adoreerde Solovjov; hij was dertien jaar jonger dan de filosoof, en overleefde hem bijna een halve eeuw. Hun levens vertonen para- lellen. Ook Solovjov verkeerde in de kringen der symbolisten, schreef zelf gedichten in die trant en beïnvloedde dichters als Belyj, Blok. en natuurlijk Ivanov. Solovjov wilde geen nationalist zijn, en zeker geen slavofiel. Hij vond de Russisch-orthodoxe Kerk te nationa- listisch. Rusland moet meer zelfkritisch zijn, en zich openen naar het Westen. Solovjov