Jaargang 54 Nummer 1

POKROF 2 zij ook dat “wij bidden voor de volledige realisering van de Eu- ropese Unie, zonder uitstel, en wij hopen dat haar grenzen zul- len worden uitgebreid naar het Oosten”. De volgende ontmoeting tussen beiden vond plaats in het kader van de interreligieuze gebedsdag in Assisi op 24 januari 2002. Een jaar voor het overlijden van Jo- hannes Paulus II komt Bartholo- meos nog twee maal naar Rome, eerst weer ter viering van de feestdag van Petrus en Paulus en daarna om de relieken in ont- vangst te nemen van Gregorius de Theoloog (= Gregorius van Nazianze) en Johannes Chryso- stomus. Johannes Paulus II was al lange tijd te zwak om te reizen en kon geen tegenbezoek meer afleggen. Bij zijn begrafenis op 8 april 2005 is Bartholomeos an- dermaal in Rome, als enige Orthodoxe patriarch samen met patriarch Teoctist van Boekarest. Gemeenschappelijke verklaring 2006 Alleen al vanwege het evenwicht was het de beurt aan Benedictus XVI om naar de oecumenische patriarch te gaan, maar zoals gezegd, de nieuwe paus wilde dat ook omdat hij de eenwording van de kerken als een belangrijke taak van zijn beleid ziet. Ook nu hebben de twee kerkleiders een gemeenschappelijke verklaring uitgegeven, waarvan de volgende punten vermeldenswaard zijn: 1. Vreugde over de hervatting van de Orthodox-katholieke theologische dialoog in 2006 te Belgrado, na jarenlange opschorting door onenigheid. 2. Gemeenschappelijk getuigen van het evangelie tegenover “toenemende secularisatie, relativisme en zelfs nihilis- me, vooral in de westerse wereld”. 3. Benadrukking van het belang van godsdienstvrijheid en rechten van minderheden in de Europese Unie. Daarbij wordt gewezen op de “christe- lijke wortels van Europa” en “de illustere christelijke erfe- nis van het land waar onze ontmoeting plaats heeft”. 4. Veroordeling van terrorisme en “het doden van onschuldi- ge mensen uit naam van God”; diepe zorg om de situatie in het Midden-Oosten, “waar on- ze Heer heeft geleefd”. 5. Veroordeling van economi- sche exploitatie van mensen en uitbuiting van de natuur. Het zijn misschien vaste thema’s in kerkelijke verklaringen, maar ze hebben een actuele inkleding gekregen en zij getuigen van de gemeenschappelijke verantwoor- delijkheid van de twee belang- rijkste christelijke leiders voor niet alleen kerkelijke maar ook sociale en politieke problemen in de wereld. Meer kunnen zij in dit verband niet doen. Verhouding tot islam De grootste verrassing van het pausbezoek aan Turkije was het moment van contemplatie in de Blauwe Moskee, de belangrijkste moskee van Istanbul. Deze mos- kee, gebouwd in 1616, is onder andere geïnspireerd door de wereldberoemde Hagia Sofia - toen moskee, maar tot 1453 de belangrijkste kerk van het Or- thodoxe christendom. Het beeld van Benedictus XVI op zijn pau- selijke muiltjes, naast Mustafa Çagrici, de grootmoefti van Is- tanbul (belangrijkste islamitisch leider in Turkije), beiden met de handen voor de borst, beiden voor enige momenten verzon- ken in gebed, ging de wereld over en onderstreepte de bood- schap van samenwerking en goodwill tussen christendom en islam die de paus tijdens dit bezoek bracht. Net als het geval is met de relatie tot het oecumenisch patriar- chaat, was ook hier geen sprake van een fundamenteel nieuwe ontwikkeling in de verhouding tussen Rome en de islam. Al sinds het verschijnen van de encycliek Nostra Aetate in 1965 is er sprake van een positieve houding ten opzichte van de is- lam, met erkenning van de wederzijdse verbondenheid via de aartsvader Abraham en de aanbidding van de ene, zelfde, God. Johannes Paulus II was de eerste paus die, tijdens zijn reis naar Syrië in het voorjaar van 2001, een bezoek bracht aan een moskee. Ook Johannes Paulus nam daarbij een moment voor stil gebed, hoewel in zijn geval de schrijn met het hoofd van Johannes de Doper de richting van dat gebed had bepaald. Het was daarom nu in Istanbul waar- schijnlijk wel de eerste keer dat een paus in de richting van Mekka bad, een gebaar van respect dat door de Turkse gast- heren ook als zodanig werd ont- vangen. Het gebed in de moskee stond niet op zichzelf; ook op andere momenten tijdens het bezoek was de verhouding tussen islam en christendom onderwerp van gesprek. De paus onderstreepte daar de lijn van Nostra Aetate, (