Jaargang 54 Nummer 1

POKROF 19 zonder wetenschap incompleet is, had zijn vader gewild dat Ni- kolaos studeerde. Hij wilde ook dagelijks op de hoogte worden gehouden van de vorderingen van zijn zoon. Het was de bloei- tijd van de palaeologische renais- sance, de opleving van de Byzan- tijnse cultuur onder de kei- zerlijke dynastie der Palaeologen. Kabasilas studeerde in Thessa- loniki en later in Constantinopel theologie, zoals dat in die tijd gebruikelijk was, rechten en zelfs astronomie. Hoewel we Kabasilas vooral kennen als theoloog, staat op zijn naam dan ook profaan werk: politiek-sociale, filosofi- sche, retorische en poëtische be- schouwingen, die nog niet alle- maal zijn ontsloten. De ge- beurtenissen van zijn tijd lieten Kabasilas ook niet onberoerd. We kennen preken van hem op het gebied van sociale ethiek, gericht tegen de woeker en de gangbare belastingpolitiek; tegen de zelo- ten, een democratische beweging die zich afzette tegen de adel, maar volgens Kabasilas een greep naar de kerkelijke goede- ren deed, en tegen de scepsis (m.n. de scepticus Sextus Empiricus 1 ) Vooral bekend en meer dan eens vertaald zijn Het leven in Christus en de Verkla- ring van de Goddelijke Liturgie. We zien Nikolaos Kabasilas be- trokken bij enkele politieke ge- beurtenissen in die tijd. Er woed- de een burgeroorlog vanwege de rivaliteit tussen Johannes V Pa- laiologos (Palaeologus), keizer in rechte, en Johannes VI Kanta- kouzenos (Cantacuzenus), zijn schoonzoon en mede-keizer. Ka- basilas bevond zich hierbij in het kamp van de laatstgenoemde. De Palaeoloog was meer westers, Johannes VI Kantakouzenos was meer op het Oosten gericht. Ka- basilas was sakellarios van de keizer Johannes VI; officieel hield je dan de privé-financiën van de keizer in de gaten, alsmede de staatskas. De ronkende namen die voor de staatsfuncties werden bedacht, doen een muurvast sys- teem vermoeden, maar in werke- lijkheid veranderden de functies voortdurend van inhoud. In de tijd van Kabasilas had een sakel- larios minder te betekenen. Vertrouweling van de keizer In 1347 komt Kantakouzenos aan de macht en in 1348 stuurt hij Kabasilas en Gregorios Pala- mas, de bisschop van Macedonië, naar Thessaloniki, lange tijd de tweede stad van het Rijk. Thes- saloniki was sinds de Vierde Kruistocht (1202-1204) de hoofdstad en het aartsbisdom van een Latijns koninkrijk. Het wilde zich aansluiten bij Kan- takouzenos, maar werd sterk beïnvloed door de zeloten . Met Palamas moest Kabasilas in Thessaloniki de tijd rijp maken om zich achter de nieuwe keizer te scharen. Hoewel zelf van adel, was Kabasilas een van de weini- gen die aan de woede van de zelo- ten ontsnapten, misschien wel om zijn strijd voor de gerechtig- heid. (De brief tegen de woeke- raars was een heftig protest ge- weest, gericht aan keizerin Anna van Savoye, de echtgenote van Andronikos III.) Deze missie mis- lukte. Pas in 1350 zou Johannes VI Kantakouzenos in Thessalo- niki zijn gezag vestigen, en voor die tijd vluchtte Kabasilas via de Athos terug naar Constantinopel. Thessaloniki zou tenslotte tot anarchie vervallen. Toen Johannes VI moest aftre- den, was dit ook het einde van Kabasilas’ politieke carrière. Jo- hannes VI wilde nog wel met hem, de “vertrouweling van de keizer”, in een klooster treden, maar door de troebelen met de zeloten kwam daar weinig van terecht. De volgende keizer, Manuel V, dacht dat Kabasilas nog wel nuttig kon zijn in de theologische strijd tegen de Latijnen, maar deze gaf de voor- keur aan meditatie en religieuze geschriften. Palamas De naam Palamas is intussen gevallen. We kennen hem in ver- band met de controverse rondom het Thaborlicht. Hij versterkte op de Berg Athos het hesychas- me , een wellicht door het ‘verde- re’ Oosten beïnvloede manier van bidden, volgens welke men in zichzelf de onmiddellijke een- wording met God kan bereiken. In jezelf ervaar je het ongescha- pen licht, zoals dat ervaren werd door de apostelen bij Jezus’ Transfiguratie op de berg Thabor. Deze visie riep onder meer pro- testen op bij de klassiek georiën- teerde humanisten, die een meer rationele theologie voorstonden. Drie jaar voordat Johannes VI aan de macht kwam, was deze discussie beslecht ten gunste van Palamas. Deze was aartsbisschop en Kabasilas was zijn reisgenoot geweest naar Thessaloniki. In politiek opzicht waren ze het dus eens, maar dat wil niet zeggen dat dit op theologisch terrein ook zo was. Het hesychasme besteedt meer aandacht aan het goddelij- 1 Romeins scepticistisch filosoof (2e of 3e eeuw nC).