Perspectief 2011-11

Perspectief, Digitaal Oecumenisch Theologisch Tijdschrift Katholieke Vereniging voor Oecumene, nr. 11, maart 2011 43 Christen worden Band tussen geloof en sacrament in de christelijke initiatie Ds. Patrick Evrard 1. Vooraf In een reeks nog altijd bijzondere teksten 117 karakteriseert de protestantse theoloog Paul Tillich, een tegengestelde en complementaire (dus dialectische!) tendens die in elke godsdienst aanwezig is, met name die van het ‘sacramentalisme’ en die van het ‘profetisme’. Het eerste legt het accent op de realiteit van de goddelijke aanwezigheid, het tweede omvat een kritische houding en protest tegenover iedere reductie van het ‘sacrale’ tot plaatsen en riten, en dit in naam van een totale alteriteit. De spanning die er bestaat zou ook kunnen worden omschreven in termen van het tegenwoordige en het eschatologische. Voor Tillich is deze tegengestelde en complementaire tendens - inherent aan iedere godsdienst - aanwezig in het christendom. Ook al heeft men vaak deze tegenstelling op de spits gedreven (naar analogie van andere vormen: instelling / gebeuren, reëel / geestelijk enz.), toch blijft het voor Tillich waar dat er een reële complementariteit in dient te worden gezien. Ook al is deze vorm van karakterisering ongetwijfeld nuttig en bruikbaar om over de vormen die de godsdienst aanneemt na te denken, tegelijkertijd overstijgt het niet het ‘cliché’, het algemeen aanvaard vooroordeel dat de ‘substantie van het katholicisme’ sacramenteel zou zijn (de nadruk en bevestiging van de goddelijke aanwezigheid) en dat het ‘protestantse principe’ profetisch zou zijn (het iconoclastisch protest van de absolute transcendentie). En inderdaad, heel vaak zal het protestantisme in de loop van de eeuwen als zodanig worden begrepen, als een valorisering van het ‘profetisme’. Of om het kort, en in andere termen, te zeggen: het protestantisme heeft het ‘Woord’ gevaloriseerd ten nadele van de ‘sacramenten’, wat een absolute verdraaiing van het denken van de Reformatoren tot gevolg zal hebben. Want men dient ‘sacramentalisme’ en ‘profetisme’ samen te denken, volgens Tillich. Het is ook goed gewoonweg niet te blijven stilstaan bij dit type van karakterisering dat zou kunnen overkomen als een onverzoenbare bi-polarisatie – kortom heel comfortabel want ieder heeft zijn plaats die gemakkelijk is aan te wijzen! Toch zal men juist bij het lezen van de Reformatoren met verbazing opmerken dat de plaatsen helemaal niet verzekerd zijn! Niets is meer vreemd aan hun denken dan de afwezigheid van sacramentaliteit, als men daarmee de sacramentele dimensie van het geloof wil miskennen, gegeven het feit dat voor hen het Woord al sacrament was. 2. Woord en sacramenten in het Christen worden volgens Johannes Calvijn Om hiervan overtuigd te zijn, volstaat het terug te keren naar Boek IV van l’Institution de la Religion chrétienne van Johannes Calvijn (uitgave 1560) dat over zijn ecclesiologie gaat en als titel draagt: ‘Over de uiterlijke hulpmiddelen door welke God ons tot de gemeenschap met Christus uitnodigt en in haar houdt’. 118 Deze ‘middelen’ zijn de Kerk, de ambten, de verkondiging van het Evangelie, de sacramenten … en de Staat. Nadat hij in Boek III heeft uitgelegd hoe ‘door het geloof Christus de onze wordt en wij deelgenoten worden van het door Hem aangebrachte heil en de eeuwige gelukzaligheid’ 119 , komt Calvijn tot deze 117 Paul Tillich, Substance catholique et principe protestant . Cerf-Labor en Fides-Presses van de Universiteit van Laval, 1995, meer speciaal blz. 103 vv en 169 vv 118 Wij citeren Institution (hierna Inst. ) volgens de Franse uitgave van 1560, gepubliceerd door Ed. Labor et Fides, Genève, 1958 (4 vol.). Voor de Nederlandse vertaling wordt hier nog uit de vertaling van Sizoo geciteerd, waarbij enkel de spelling werd gecorrigeerd. In een latere fase zullen deze citaten worden vervangen door de recente vertaling (2009) van C.A. de Niet. 119 Boek III behandelt de ‘pneumatologie’, vandaar dat voor Calvijn het goed en wel de Geest is die de ‘communicatie’ ‘bewerkt’ van het heilshandelen van Jezus Christus. De heilige Geest die strikt genomen degene is die de persoon van Christus en zijn ‘gaven’ verwoordt en verbindt met de gelovigen. (cf. Inst. III.1.3: “En alleen door de Geest verenigt Hij [Christus] zich met ons. Door de genade