Jaargang 67 Nummer 5

Pokrof 22 organisatie, maar in iets dat mensen bij elkaar brengt in een sobor . En tenslotte vindt zij plaats in de hele samenleving, verenigd in een sobor- nost’. De Sophia en de liefde Opmerkelijk is het dat hij inspiratie vond bij Au- gustinus. We kennen van Augustinus de Stad Gods, die staat tegenover de stad van de wereld. De twee steden vertegenwoordigen twee manie- ren van zijn – en beide steden kunnen samen- gaan, maar de voltooiing wordt bereikt in de Ci- vitas Dei. Bulgakov verschilde in zoverre met Augustinus in diens mening dat beide Steden met elkaar in strijd zijn. Bovendien was hij het niet eens met zijn ideeën van Zondeval en pre- destinatie, alsmede zijn afwijzing van het vlees. Het lichaam hoort bij de schepping. Maar hij vond bij Augustinus een aanvulling op Weber door zijn gedachten over mens en wereld en een zekere sociale inspiratie. Het wordt duidelijk dat Bulgakov niet meer lou- ter denkt als econoom of socioloog. Hij streeft naar een sofiologie, die de verschillende weten- schappen in een synthese verenigt. Voor wie va- ker met Russische denkers bezig is geweest zal dit niet onbekend voorkomen: de Westerling vervalt in fragmentisering en desintegratie, de Russischemens zoekt het in de synthese. We moeten bedenken dat Bulgakov in zijn den- ken over de Sophia een hele ontwikkeling door- maakte, dat er verschillende fases zijn aan te wijzen, die we hier niet kunnen behandelen. Het boek van Van Kessel biedt hier een fijnma- zige beschrijving van, alsmede opvattingen van de Sophia bij andere auteurs. Het belangrijk- ste: de Sophia is een verbinding tussen het menselijke en het goddelijke. Van nature neigt alles op de wereld naar elkaar toe. De cohesie tussen de dingen wordt be- werkstelligd door de liefde, waarin de Sophia zijn plaats heeft. De Sophia brengt een verbor- gen ordening aan het licht: de Schoonheid openbaart zich in de kunst, de Waarheid in de wetenschap, de Goedheid in de samenleving. Tussen God en de wereld is het m’ezjdu , het “tussen”. De Sophia is meer dan een abstractie, in zekere zin is zij een persoon, maar dan ook weer geen persoon naast de Triniteit. Ze be- staat buiten ruimte en tijd, is tegelijk buiten de wereld als in de wereld, en is voorwaarde voor het ontstaan van de wereld en van al wat leeft. De kennis van de Sophia houdt én kennis van de wereld in én vanGod. De sofiologie maakt deel uit van de theologie van de orthodoxen, waar Bulgakov ook zijn in- spiratie vond, maar ze waren er niet echt gek op. Men vreesde het binnenhalen van een doos van Pandora uit de moderne maatschappij, en de namen van de denkers over de Sophia wer- den liever niet genoemd. Bulgakov was van me- ning dat de Orthodoxe Kerk zich meer moest wenden tot de wereld. Waarmee dan niet zo- zeer de moderne wereld wordt bedoeld, als wel de “wereld als zodanig.” Bulgakov keerde zich tegen het neutrale van de wetenschappelijke methode: het streven naar voorspellende waarde, los van normen en ethiek. Hoe seculairder hoe moderner, schijnt het te moeten wezen. De sofiologie zou een nieuw geluid kunnen zijn in het nadenken over de samenleving. Hoewel we de “Sophia” nog niet in de Troonrede zien figureren, trouwens waarom zou je dat willen, kan er wel verband zijn met de groeiende kritiek op het neolibera- lisme. De Britse econoomRobert Skidelsky (in- terview Groene Amsterdammer) zegt het zo: “De ethiek is weggesneden uit de economie, en dit moet teruggedraaid worden.” En nog even als prettige bijgedachte: efficiëntie is geen einddoel. “De schoonheid van het leven ligt juist in de inefficiënte zaken.” Dolf Bruinsma JosephienH.J. van Kessel, Sophiology and Modern Society , Sergei Bulgakov’s conceptuali- zation of an alternative modern society. 2020, Ipskamp Printing Nijmegen. Sergei Bulgakov