Jaargang 66 Nummer 2

Pokrof 5 schuwde voor het socialisme. Ook wordt trou- wens gezegd dat hij het verhaal veilig terug- zette in de westerse 16 e eeuw, om geen ruzie te krijgen met de kerk. De mens is vrij en creatief, naar beeld en gelijkenis van God, die Zelf in vrijheid schiep. De vrijheid is geen gunst, maar een opdracht. Berdjajevs denken is eschatologisch, gericht op het einde der tijden. Die komt niet met het oordeel van een wraakzuchtige God, maar in een andere wereld. De dood heeft meer be- tekenis dan het leven. De geschiedenis op zichzelf is zinloos, haar betekenis ligt in haar einde, in een ander bestaan. Niet uit te leggen in termen van evolutie, maar vanuit de moge- lijkheid tot creativiteit. De wederkomst hangt af van de creatieve daad van de mens. Alleen een onvrije wereld gelooft in een oor- delende, straffende God. Russische idee? Tot zover de ideeën die steeds terugkomen in de autobio- grafie. In het andere boek, De Russische Idee , wordt een over- zicht gegeven van het Rus- sische denken, van de vroegste tijd tot na de revolutie en in de emigratie. Het gaat hier steeds om het Russische karakter van dit denken, en de veelbe- sproken “Russische ziel”, na- tuurlijk in verband met de uitgestrektheid van het land. Hij heeft sympathie voor an- archistische denkers – is anar- chisme ook niet een Russische trek? –, maar maakt onder- scheid tussen anarchie, die staat voor chaos, waaruit dan het despotisme voortkomt, en anarchisme, dat zich keert tegen onderdrukking, maar niet tegen elke orde. Gaat het niet steeds om de vrijheid van de persoon? Vóór de perestrojka was Berdjajev vrijwel verboden lectuur, populair bij dissi- denten. Na die tijd kwamen vele uitgaven van zijn werk. Zeer gewild bij mensen die een nieuwe oriëntatie zoeken en voor de post-Sovjet mens. Opvallend is de vraag naar het Russische karakter van zijn denken. Is dit typisch voor Russische filosofie? Een commentator merkte wel eens op: een analytische filosoof in Oxford zal zich toch ook niet druk maken over het Engelse van zijn denken. De commentaren op Berdjajevs werk lopen sterk uiteen. Ook is er kritiek op zijn his- torisch “frame”. Maar vinden we hier steun voor de Russische president? Bij een paar uitspraken zou dat kunnen, maar over het geheel is dit niet Poetins wereld. De Nijmeegse hoogleraar Evert van der Zweerde meent dat Berdjajev, mocht hij in onze tijd leven, zich thuis zou voelen bij de vroegere PPR, of het huidige Groen Links; en dood zijn- de, zich drie keer in het graf zou omdraaien als hij wist dat Poetin zich voor een deel op hem beriep. Dolf Bruinsma Berdjajev op oudere leeftijd .