Jaargang 62 Nummer 4

Pokrof 1 6 koning optreedt als beer). Of legenden van prinsen en feodale families die het nieuwe ge- loof omarmen. Deze visuele beelden in steen hebben voor de ongeleerde bevolking de rol die boeken hebben voor de (dan nog geringe) gelet- terde bevolking. De kracht van het Kruis? Alles leuk en aardig, maar hoe nu het volk het christelijke kerngege- ven van de verlossing door het kruis van de Heer overgebracht? De priesters bezaten een elementaire psychologische kennis van hun volk. Zij realiseerden zich dat nieuwe gelovigen niet warm zouden lopen voor het beeld van een god die gemarteld wordt op een kruis. Wat dit aangaat is er vandaag niets nieuws onder de zon. Zij zagen daarom wijselijk af van afbeel- dingen van de kruisiging op de gedenkstenen. Dat wil zeggen: tot vele eeuwen later. Om vast vooruit te lopen: het beeld van Christus aan het kruis schijnt voor het eerst in de Armeense kunst zijn opwachting te hebben gemaakt in elfde-eeuwse miniaturen, en dertiende-eeuwse kruisstenen, de ons bekende khachkars. In de vroegchristelijke periode daarvoor bedreef men een beeldtheologie via een ‘omweg’: in plaats van de kruisiging waren er andere ‘plaatsvervangende’ topics, zoals de veel voor- komende scène van Abraham die een lam offert (in plaats van zijn zoon Izaäk). Vanaf de bekeringsperiode was er in Armenië het eenvoudige, houten en onversierde kruis, als fundamenteel symbool van het christelijk geloof. Maar dat was te abstract om de verlos- sende betekenis van Christus’ dood en opstan- ding over te brengen aan de nieuwe gelovigen. Velen stonden compleet onverschillig tegen- over het kruis, zoals blijkt uit het verhaal van Nune (ofwel Sint-Nino, een begeleidster van de Armeense heilige Hripsime en zelf de vrouwe- lijke apostel van Georgië), die een kruis op- richtte inGeorgië: «Toen de mensen de heuvel beklommen, en zagen dat het gemaakt was van onbewerkt hout, door onvakkundige handen, bespotten velen van hen het kruis, zeggend dat hun bossen vol stonden met zulk hout, en gingen weg.» Oude symbolen en verhalen verbeeld Na verloop van tijd vond de Kerk eenmanier om het volk bij het kruis te brengen. Wij zouden dat eenvoudig aan kunnen duiden met de term ‘doop’. Bekende symbolen van de Armeense cultuur werden in het nieuwe wereldbeeld op- genomen, als het ware christelijk ‘gedoopt’. Priesters beginnen van het kruis te spreken als een ‘al-dragende boom’, waarin heel de aarde beschutting vindt. Of het kruis als een wijn- pers, waarop goddelijke druiven werden ge- perst tot de wijn van de Eucharistie. En ambachtslieden gingen deze taferelen in steen uithouwen, zoals verluchtigers ze gingen schilderen als illustraties van de Evangelieboe- ken, de befaamde Armeense miniaturen. En pa- rallel aan oude legenden waarin relieken groot- se daden verrichten alvorens hun toevlucht te nemen in het binnenste van een rots, is er nu sprake van verhalen waarin kruizen in levens van mensen een heroïsche rol spelen, waarna deze overgaan in de stenen kruisstèle. We zien een ‘theologie-in-beelden’, een ‘gebeeldhouw- de’ theologie op gang komen. Men vermoedt wel dat bovengenoemde verhaalthema’s de ei- genlijke clou vormen van de khachkars. Tuin Motieven uit het aloude concept van de wereld als ‘tuin’, die reeds lang in het Armeense onder- bewustzijn waren ingebed, worden nu geasso- cieerd met het kruis. Kunstenaars beginnen een heel beeld-arsenaal aan vegetatieve en geo- metrische figuren (d.w.z. in de vorm van plan- ten respectievelijk in abstracte lijnen) te ont- wikkelen die de kruizen op de stèles omwik- kelen. Ze zijn een vast onderdeel van de Ar- meense iconografie gebleven tot op de dag van vandaag. Het kruis zelf, eerder vierkant, met vier gelijke armen, wordt verlengd en omgevormd in een fruit dragende boom, die geworteld is in de aar- de en haar tegelijk geheel beschut, met granaat- appels en druiventrossen als weldadige en sym- bolische vruchten. De combinatie van oude en nieuwe symbolen blijkt een succes. Zo pakte men het aan in Armenië: symbolen en verhalen werden naar het volk gebracht door priesters, kunstenaars en ambachtslieden, waarmee men door kerk en staat werd aangemoedigd de nieu- we religie te aanvaarden. Onder dreiging overi- gens van strenge bestraffing van heidense prak- tijken. Khachkar krijgt huidige, bekende vorm Terwijl tot dan toe het kruis een van de vele de- coratieve details vormt, die worden gekerfd in de stèles en op kerkmuren, waarbij de composi- tie daar omheen zich volledig ontwikkelt, is een laatste stap in de ontwikkeling dat het kruis een apart, afzonderlijk voorwerp wordt. On-