Jaargang 62 Nummer 3

Pokrof 1 1 Heden en verleden Even vooraf: de pijn van toen wordt thans weer opgeroepen. Armeniërs vluchtten kort na de ge- nocide naar Arabische landen. In dat laatste ge- bied, in Syrië en Irak, is men nu weer slachtoffer van oorlog en van – met name op christenen ge- richt – geweld. Deweer opengeretenwondenma- ken verwerking er niet gemakkelijker op. Er is de historische verwerking en in het ver- lengde daarvan de politieke en juridische. Die strijd is nog lang niet gestreden. Turkije wil de genocide niet erkennen; dit maakt aanvaarding en verwerking moeilijk. Er zijn wetenschappe- lijke instituten in bijvoorbeeld Nederland, Frankrijk en de VS die genocide-studies ver- richten, naar de Shoah (Holocaust) en naar ‘1915’. Op de Nederlandse tv was er recentelijk het programma Bloedbroeders , de zoektocht van een Turkse en een Armeense Nederlander naar de genocide. Psychologische verwerking Er is de expliciet psychologische kant. Onder anderen de Canadees-Syrisch-Armeense psy- chiater, dr Rita Soulahian Kuyumjian (!, in de drievoudige wortels van deze individuele per- soon weerspiegelt zich iets van de veel wijdere collectieve geschiedenis) schreef hierover aan de hand van de casus van de bekende Armeense vartaped (celibataire priester) en componist Komitas een fascinerend boek: Archeology of Madness, Komitas, Portrait of an Armenian Icon (Gomidas Institute Books, Princeton, New Jer- sey, 2001. ISBN 0-9535191-7-1). Een absolute aanrader! Naast seculier ook kerkelijk herdenken Er zijn al decennia lang zowel de seculier-poli- tieke als de kerkelijke herdenkingen, vooral de jaarlijkse nationale herdenking op 24 april die door Armeniërs over heel de wereld wordt ge- houden. Er vinden daarbij ook liturgische vie- ringen plaats. In de Armeense hoofdstad Yere- van is er een beroemd nationaal memorial voor de genocide. In Nederland is bij de Armeense Apostolische Kerk te Almelo een monument onthuld op 24 april 2014; dit jaar was daar op dezelfde datum de grote honderdjarige herden- king met vele kerkelijke, burgerlijke en politie- ke vertegenwoordigers. Ter gelegenheid van de (dan nog komende) hon- derdjarige herdenking schreef de katholikos- patriarch aller Armeniërs, Karekin II, uit Etsj- miadzin (het Armeense ‘Vaticaan’), in decem- ber jl. een encycliek (http://www.horizonweek - ly.ca/news/details/56694) . In het Vaticaan was er op zondag 12 april de fameuze herdenkings- mis o.l.v. de paus samen met de twee Armeense Apostolische katholikossen en de Armeens-ka- tholieke katholikos. Dat uit de mond van een wereldwijd gezagsvol persoon als paus Francis- cus ‘1915’ onomwonden en openlijk als genoci- de werd aangemerkt, werkte voor vele Ar- meniërs bevrijdend. En natuurlijk werd de ge- nocide groots herdacht, op en rond 24 april 2015, kerkelijk en seculier, in Armenië zelf. En net voor het ter perse gaan van dit nummer kwamer op 10 juni jl. een verklaring van deWe- reldraad van Kerken die de honderdjarige her- denking van de genocide nog eens voluit onder- steunde. In 2001 bereidde ik de Zondag voor de Oosterse Kerken voor enmaakte iets later, september van datzelfde jaar, de jubileumviering van 1700 jaar Armeens christendom in het land zelf mee. Mij viel op hoezeer een religieuze werkelijkheid, de verrijzenis van Christus – uitgebeeld vooral in de beroemde Armeense kruis stenen, kruis als overwinningsteken! – tevens collectief werd verstaan: als óók de wederopstanding van het Armeense volk. (Dit is een niet on-Bijbelse ge- dachte, vgl. Ezechiël 37.) Er is kerkelijk-litur- gisch dus een poging tot verwerking van dit vre- selijke trauma. ‘Theologie na 1915’? Maar is er een wetenschappelijk-theologische re- flectie op de genocide, zeg maar – naar analogie van joodse en christelijke ‘theologie na Ausch- witz’ – een ‘theologie na 1915’? Ik lees geen Armeens, maar op internet vond ik volgende bronnen: [ 1 ] Er is de Armeens-apostolische theoloog uit de VS, Vigen Guroian. Hij schrijft over de meest uiteenlopende theologische onderwer- pen (missie, ethiek etc.); als oriëntaals-ortho- dox lijkt hij daarbij in belangrijke mate door de oosterse (= ‘Byzantijnse’)Orthodoxie teworden geïnspireerd. Hij schreef ook, met een flinke tussenpoze, twee theologische studies over de Armeense volkerenmoord: een artikel ‘Arme- nian Genocide and Christian Existence’ (in: Cross Currents: Religion and Intellectual Life 41/3, 1991) en een boek, How Shall We Remember? Re- flections on the Armenian Genocide and Church Faith (Holy Cross Armenian Apostolic Church, Montreal, 2005). Ik kan slechts signaleren; bei- de had ik jammer genoeg niet ter beschikking. Lees verder op pag 14