Jaargang 62 Nummer 2

Voor mensen die niet in de rij willen staan bij de hype van de ‘late Rembrandt’ in het Rijksmuseum, is doorlopen naar de afdeling middeleeu- wen een optie. De afdeling middeleeu- wen is het fundament van de Rijkscollectie, letterlijk en figuurlijk. Het is een rustige afdeling met weinig bezoekers, veel houten beelden, beschilderde panelen en gebruiksvoor- werpen. Geschiedenis en kunstam- bacht staan door elkaar opgesteld. I n een vitrine in de Fra Angelicozaal ligt, tus- sen allemaal paneeltjes uit de 13 e eeuw, maar één icoon: de Kruisiging van Christus. Het is de enige echte icoon die het Rijksmu- seum laat zien. Hij stelt Christus aan het kruis voor, met aan de rechterzijde Zijn Moeder en links Johannes de Evangelist. Het houten pa- neeltje is maar 30 cm hoog en 20 cm breed. Aan de bovenkant staat in een klein timpaan de afbeelding van de Moeder Gods Hodegetria: ‘Zij die de weg wijst’. In dit geval bij het lijden. Het Griekse woord eikon komt van ‘gelijkenis’, en laat zien waar het bij iconen om gaat. Een icoon wordt volgens traditie ‘geschreven’ naar voorbeeld van eerdere afbeeldingen. Beeld en schrift horen erop en zijn gelijkwaardig. Op de kruisicoon is Johannes’ naam in oranje letters vaag zichtbaar. Van de Moeder Gods zijn alleen een paar letters te lezen. Het Griekse mono- gram IC-XC, Jezus Christus, dat erop hoort te staan, is door het veelvuldige gebruik van de icoon afgesleten. Bij iconen is iets bijzonders aan de hand. An- ders de panelen in dezelfde vitrine van de Fra Angelicozaal, stellen iconen present. Wat afge- beeld staat is aanwezig en kan vereerd worden, niet aanbeden. Dat vereren gebeurt door er een lichtje bij aan te steken of te bewieroken; door de icoon met de hand of het voorhoofd aan te raken en hem zo te begroeten; of door de icoon te kussen. Iconen zijn gebruiksvoorwerpen en zijn door die gewoonte vaak versleten of be- schadigd. Bij slijtage wordt de afbeelding on- zichtbaar. Ze zijn dan onbruikbaar en worden op een stille plek in het bos achtergelaten. Of met de stroming van een rivier meegegeven. Iconen zijn dus anders dan kunst! Deze kruisicoon in de Angelicozaal vertoont veel slijtageplekken. Het houten paneel met Pokrof 2 0 Passietijd, “Stilte kun je zien” Icoon, Christus aan het kruis, met Maria en Johannes, anoniem, ± 1250 (Uit/Foto: Rijksmuseum A’dam).