Jaargang 61 Nummer 4

Pokrof 2 2 behoorden. Sinds de ineenstorting van het com- munisme hervonden de orthodoxe kerken hun vrijheid en probeerden ze hun plaats te vinden in de nieuwe politieke constellaties die er ge- vormdwerden. Een bijkomend element is dat met de uitbrei- ding van de Europese Unie er nu niet minder dan vier traditioneel orthodoxe landen (Grie- kenland, Cyprus, Roemenië, Bulgarije) mede een Europese politiek bepalen. De Orthodoxie in Europa is niet langer slechts een diaspora- kerk, en belangrijke orthodoxe landen bevin- den zich direct aan Europa’s oostelijke grenzen (Rusland, Oekraïne) of zoeken directe toenade- ring tot Europa (Servië). Van een kerk die te wantrouwen was (de leiders) of geholpen dien- de te worden tegen onderdrukkende regimes is de Orthodoxie nu binnen Europa een zelfbe- wuste politieke en culturele factor van beteke- nis met eigen visies en standpunten, bij voor- beeld op het gebied van mensenrechten, nor- men en waarden, secularisme of vrijheid van godsdienst. Orthodoxie is intern veranderd Ten tijde van Athenagoras was de oecumenisch patriarch van Constantinopel duidelijk het eer- ste gezicht van de orthodoxe wereld. Ook in de communistische periode was er al een zekere spanning tussen Moskou, centrum van de in aantal grootste orthodoxe kerk, en Constanti- nopel, waarvan de patriarch slechts bevoegd is voor de orthodoxen in Turkije en een aantal Griekse eilanden (we laten hier de diaspora buiten beschouwing). Deze spanning is echter de laatste jaren alleen maar toegenomen. Mos- kou eist steeds meer een eigen stem op in het orthodoxe kapittel en wil zich niet zonder meer laten vertegenwoordigen door Constantinopel. Deze spanning, nu weer enigszins bijgelegd in de aanloop naar een Pan-Orthodox Concilie, voorzien voor 2016, komt op verschillende ma- nieren tot uiting. Een markant voorbeeld is hoe Moskou de ontmoeting in Jeruzalem relativeer- de en terugbracht tot een ontmoeting van de (lokale) bisschoppen van Rome en Constanti- nopel in plaats van tussen de leiders van de ka- tholieke en orthodoxe kerken. Probleemvande geünieerde kerken Met het ineenstorten van de communistische re- gimes stelde zich een onverwacht probleem: de wederopleving van verschillende oosters-katho- lieke of ‘geünieerde kerken’ met name in Roe- menië, Oekraïne en Bulgarije. In de communisti- sche periode waren deze kerken monddood ge- maakt en hun bezittingen, inclusief kerkgebou- wen, gegeven aan de orthodoxe kerken, de eni- gen die gedoogd werden op voorwaarde van het zich onthouden van kritiek op de regimes. Velen van de geünieerde bisschoppen en priesters wa- ren geïnterneerd of op een zijspoor gezet. Het is begrijpelijk dat deze Grieks-katholieke gemeen- schappen hun rechten en bezittingen opnieuw opeisten en met kracht de draad met het voor- communistisch verleden probeerden op te ne- men. Het pikante van de situatie is dat er precies in deze periode binnen de Rooms-katholieke Kerk een herbezinning op gang was gekomen met betrekking tot het uniatisme. Deze visie is neergelegd in een document opgesteld te Bala- mand (Libanon, 1993), waar aan katholieke zij- de erkend werd dat het uniatisme geen model meer is van hereniging. Veel Grieks-katholieken hadden na jarenlang verblijf in de catacomben, met martelaren die waren gefolterd en gestorven voor hun oosters-katholieke identiteit, geen en- kel begrip voor deze nieuwe ecclesiologische vi- sie en weigerden zelfs de Verklaring van Bala- mand te erkennen. Vooral in Oekraïne affir- meert zich de Grieks-katholieke kerk op sterke wijze, tot groot ongenoegen van Moskou. De Russisch-orthodoxen beschouwen de Orthodoxe Kerk van Oekraïne als behorende tot het pa- triarchaat van Moskou. Ze verwijten de Grieks- katholieken dat ze samen werken met de niet- canonieke Oekraïens-orthodoxe Kerk met een eigen patriarchaat van Kiev of dat ze op zijn minst diens Oekraiens-nationalistische en anti- Russische visie delen. Het huidige Russisch- Oekraïens conflict heeft de tegenstellingen al- leen maar op scherp gezet. Dit geschil is een van de redenen waarom de patriarch van Moskou niet geneigd is tot een officiële ontmoeting met de paus, ondanks een recente uitnodiging van Franciscus en, voor hem, van paus Benedictus. Hakkelende theologische dialoog Hoewel het hier natuurlijk in de eerste plaats gaat om een kwestie van kerkelijke en/of poli- tieke invloed, is er een grote weerslag op de theologische dialoog tussen de Katholieke en de Orthodoxe Kerk. Het slotcommuniqué van de laatste ontmoeting in Jeruzalem spreekt in po- sitieve bewoordingen over de realisaties van de commissie voor theologische dialoog. Hoewel er inderdaad een aantal inspirerende en belof- tevolle ontmoetingen plaats hebben gevonden over theologische kwesties heeft de kwestie van de Grieks-katholieke Kerk inOekraïne, met na-