Jaargang 58 Nummer 4

In de geschiedenis van de orthodoxe kerk zijn er veel iconografische afbeel- dingen gemaakt van politieke heersers die het christendom hebben geïntro- duceerd of bevorderd in hun rijk. Met de uitbeelding van keizers en vorsten zijn iconen niet meer een representatie van het heilige, maar een uitdrukking van een nationale identiteit, niet meer een ‘venster op de eeuwigheid’, maar een inkijk in de religieus-ideologische tijdsgeest. Dit aspect is weer actueel geworden na de omstreden canonisa- tie en ‘iconisatie’ in 2000 van de laat- ste Russische tsaar, Nicolaas II. N icolaas II (gest. 1918) heeft eenplaats ineen lange traditie van heilige heersers die in de Russische kerkelijke kalender zijn opgenomen met de kwalificatie rechtgelovig ( blagovernyj ). Maar hij staat ook in de nog oudere traditie van heilige Byzantijnse keizers. Byzantijnse keizers De eerste heilige staatsman is keizer Constantijn de Grote. Constantijn wordt mees- tal afgebeeld samen met zijn moeder, de H. Helena. Daarbij zijn twee varianten te onder- scheiden: óf zij staan beiden centraal op de icoon met een hand aan het kruis dat tussen hen in staat, óf zij staan aan de zijkant van de icoon, die verder ‘De verheffing van het kruis’ uitbeeldt, het kruis vastgehouden door een bis- schop of diaken. De tweede icoon is duidelijk een meer spirituele icoon dan de eerste, die eigenlijk een staatsieportret is. De volgende heilige keizer is Justinianus (gest. 565). Karakteristiek is de afbeelding van Jus- tinianus en zijn echtgenote Theodora op de beroemde mozaïeken in de apsis van de San Vitale in Ravenna. In deze afbeeldingen verrich- ten zij liturgische handelingen: Justinianus draagt een gouden schotel voor het eucharisti- sche brooden keizerin Theodora een kelk. Beiden hebben een nimbus rond hun gekroonde hoofd. Een bijzondere iconografische positie wordt ingenomen door keizerin Irene en haar zoon Constantijn VI. Zij hebben de beeldenstrijd beslecht ten gunste van de iconen op het conci- lie van Nicaea in 787. Daardoor zijn zij zelf ook onderwerp geworden van iconen. Russische grootvorsten Een tweede categorie vorsten op iconen zijn de nationale heiligen van de afzonderlijke orthodoxe kerken. Voor Rusland begint deze categorie met de Kiëvse grootvorst Vladimir. Hij wordt vaak afgebeeld tezamen met zijn grootmoeder, groot- vorstin Olga, en beiden vormen zo de Russische tegenhangers van Constantijn en Helena. Andere Russische heersers op iconen zijn Andrej Bogoljoebskij (1174), een vorst die zijn eigen hoofdstad Kiev plunderde en in 1702, niet zonder politieke bedoelingen van Peter de Grote, werd gecanoniseerd. Een belangrijkere historische status heeft Aleksandr Nevsky, vorst van Novgorod. Hij heeft in 1242 de bin- nenvallende Duitse ridderorde verslagen en twee jaar eerder de katholieke Zweden. Door deze daden is hij symbool geworden voor de Russisch-orthodoxe standvastigheid tegenover de katholieke expansie naar het Oosten. Hij wordt daarom heden ten dage vaak opgevoerd Politieke thema’s op iconen 3 Moeder Gods van Azov, Russische politieke icoon, einde 17 e eeuw. Pokrof