Jaargang 57 Nummer 2

Pokrof 1 0 E en ‘wolfshond-eeuw’, dat was de twintigste eeuw volgens de Russische dichter Osip Mandelstam. Twaalf dagen in november. Herinne- ringen van Lena Somers-Bondarenko door Eelke Ja- ger laat je opnieuw huiveren bij de afspiegeling van de vorige eeuw in een levensverhaal. Een ou- dere vrouw, geboren in de Oekraïne maar sinds vijfenzestig jaar wonend in Nederland, vertelt over haar leven. In deze levensherinneringen wordt niet gereflecteerd op de mondiale proble- men. En juist daarom krijgen grote vraagstuk- ken van politieke regimes, oorlogen, keuzevrij- heid, inburgering en vrouwenemancipatie een gezicht. Lena Bondarenko werd geboren in een klein dorp in Oost-Oekraïne. De Oktober-revo- lutie van 1917 had een burgeroorlog ontketend, waarbij Lena’s dorp ten prooi viel aan roofben- des. Oekraïne werd formeel lid van de Sovjet- Unie in 1922, Lena’s geboortejaar. Binnen een paar jaar begonnen de communisten met de ge- dwongen samenvoeging van landbouwbedrij- ven, de collectivisatie. In het kader hiervanwerd de overheid voor een groot deel verantwoorde- lijk voor hongersnood in de Oekraïne eind 1932 – begin 1933. Terwijl de Sovjet-Unie miljoenen tonnen graan naar het buitenland bleef exporte- ren, stierven – volgens de hoogste statistieken – zeven miljoen mensen in de Oekraïne van de honger. Lena’s ouderlijk huis en hun paard wer- den gecollectiviseerd. Het hele gezin, dat tien mensen telde, werd gehuisvest in één kamer. De hongersnood trof ook Lena’s dorp; volgens haar overleed driekwart van de dorpsbevolking: “Onze buurman had vier kinderen, drie jongens en een meisje. Ook zijn gezin had nauwelijks te eten en op een gegeven moment heeft hij tegen zijn vrouw Paraska gezegd: ‘We kunnen één jongen en het meisje houden, twee jongens moe- ten doodgaan.’ En zo is het gebeurd, zij kregen niets meer. Mijn moeder vertelde dat Paraska tegen haar zei: ‘Ik hoor nog de stemmen van die jongens: Mama eten, mama eten!’ Een andere vrouw uit ons dorp heeft met haar dochter in wanhoop haar twee dode zonen opgegeten. Dat is uitgekomen toen ze later in een droge put het hoofd van een van de jongens hebben gevonden. Zij is toen gearresteerd en op het politiebureau gemarteld omhaar te laten bekennen. Daarna is ze niet meer teruggezien.” (pag 12). Armoede en honger lijken Lena’s jeugdherinne- ringen tot aan haar komst in Nederland te over- heersen. Andere aspecten van het Sovjetleven die te maken hebben met de mondiale proble- men, betreffen de ontwrichting van gezinnen en de diepe immoraliteit binnen de samenleving. Lena vertelt pas op haar achttiende kennis met haar grootmoeder te hebben gemaakt. Het is wellicht overbodig te vermelden dat hechte familiebanden zeer typerend voor Oost-Europa zijn. Uiteraard vindt men allereerst een illus- tratie van immoraliteit in de hierboven aange- haalde hongersnoodverhalen. Daarachter “Ik word besprongen door een wolfshond – mijn tijd” . 1 Twaalf dagen in november. Herinneringen van Lena Somers-Bondarenko. 1 Osip Mandelstam, vertaling: Kees Verheul. Cover van ‘Twaalf dagen in november’.