Jaargang 54 Nummer 5

Pokrof 1 7 dat, met alle bewondering, als een probleem voor hem. De Wijsheid dreigt een vierde per- soon van de goddelijke Drie-eenheid te worden, reden waarom de Russisch-orthodoxe Kerk de idee van Sofia als persoon afwees. Op de eerste dag sprak ook Tatyana Kochetkova, filosofe en onderzoeker aan het Louis Bolk-insti- tuut te Zeist (met haar een interview in Pokrof 2008, 1) over Sofia in verband met bio-ethiek en gaf ’s avonds prof. Wil van den Bercken, bijzon- der hoogleraar christendom in Rusland en Oek- raïne aan de Radboud Universiteit, een presen- tatie over de betekenis die de Haghia Sophia van Constantinopel voor Rusland heeft gehad. Kampliteratuur De tweede dag stondmet name in het teken van Sofia en twintigste-eeuwse filosofen en dich- ters, met name mensen die steun bij haar had- den gevonden in de goelagkampen van Stalin en in de concentratiekampen van de nazi’s. ‘So- fia en kampliteratuur’, luidde de titel van het eerste panel ‘s ochtends. Dr. Ria van den Brand van het Heyendaelinstituut liet zien hoe ie- mand als de Duits-joodse schrijfster Nelly Sacks (1891-1970) onder invloed van de holo- caust haar neo-romantische spiritualiteit had gewijzigd. Deze ‘verstoorde spiritualiteit’ be- staat bij joodse auteurs, maar ook bij Vlaamse, zei ze. Van den Brand noemde Etty Hillesum (1914-1942), die ons in haar brieven en dag- boek een getuigenis van de Wijsheid in de kam- pen heeft nagelaten: “Er is [bij haar] geen ver- toog over wijsheid, maar er is wijsheid in haar geschriften.” Onderzoekster Ekaterina Nek- lyudiova van hetzelfde instituut sprak in haar lezing ‘Schrijven tegen de vernietiging’ over Russische dichters als V. Shalamov (1907- 1982) en Evgeniia Ginzburg (1906-1977). Sha- lamov richtte zijn aandacht niet expliciet op het begrip Wijsheid; Neklyudiova beschouwt zijn werk evenwel als een uiting van hoe de Wijsheidmet eenmens kanmeegaan, de goelag in. Poëzie was een verschijningsvorm vanWijs- heid en had een enorme kracht voor deze men- sen. Neklyudiova citeerde Ginzburg: “Wat heb ik dan? Gedichten… alleen maar dat…Die van mezelf en van iemand anders […] De ware waarde van de poëtische zinnen wordt geveri- fieerd op zulke momenten. Mijn hart is vervuld met de zachtmoedige dankbaarheid ten op- zichte van de dichter. Hoe wist hij dat? - hij die op een flat in Moskou woonde…Als-ie toch ‘ns wist hoe zijn gedichtenmij nu hebben geholpen om te begrijpen, om te weerstaan deze cel, deze veroordeling, deze moordenaars…” (Ginz- burg, The Harsh Route ). West enOost Op de hele conferentie werden boeiende ver- banden gelegd tussen Sofia en concepten die gangbaar zijn in – wat wel wordt aangeduid als – ‘New Age’. Op de tweede dag werden tevens in voordrachten over Nicolaas van Cusa, de Franse filosoof ‘Alain’ (Emile Chartier), Ludwig Wenz- ler en Schelling bruggen geslagen tussen wes- terse en Russische auteurs. Solovjov, zelf een bruggenbouwer tussen Oost en West, stond die dag in drie lezingen centraal, onder andere in de lezing van Manon de Courten over Sofia en So- lovjov’s persoonlijke mystiek en zijn publieke profetische roeping. Evert van der Zweerde ging aan de hand van Solovjovs persoon énwerk in op het filosofische probleem van pluraliteit en sin- gulariteit. Het is de rol van Sofia om te laten zien dat het idee van een afgerond denksysteem wel stuk móét lopen. Aan de wijsbegeerte is het, al- dus Van der Zweerde, om met deze spanning in het reine te komen. Leo van Leijsen Middeleeuwse Russische icoon van de Wijsheid, een zelfstandige persoon. Christus zelf staat bóven de Wijsheid afgebeeld.