Jaargang 54 Nummer 4

Pokrof 2 0 Actie Wisla De Poolse communistische regering wilde in 1947 die verzetseenheden liquideren en ging over tot drastische maatregelen. Dit werd de voorlaatste etnische zuivering van het na-oor- logse Polen (de laatste was de anti-zionistische beweging, 1968). De grensstreek met Slowakije, vanaf grofweg Kraków tot aan de huidige Oekraïne, was voornamelijk Grieks-katholiek, maar er waren ook dorpen waar met name Orthodoxen woonden. Alle dorpen kregen bezoek van het Poolse leger. De inwoners kregen te horen dat ze na enkele uren wer- den opgehaald en naar het dichts- bijzijnde station gebracht. Tot nog toe heb ik het over de Oekraïners gehad, Grieks-katholiek of Ortho- dox. Maar in deze streek woonde vooral het volk van de Lemki [spreek uit: wemkie]. Zij zijn geen Oekraïners 1 , en hadden ook niets met dat Oekraïens verzet te maken. Vooral deze Lemki werden opge- haald, meestal Grieks-katholiek maar vaak ook Orthodox. In deze Akcja Wisla (= ‘Actie Wisla’, naar de rivier de Weichsel) werd binnen enkele dagen een eeu- wenoude cultuur vernietigd. Cerkiew s werden in brand gestoken, ingepikt door de Rooms-katholieke Kerk, in gebruik genomen als stal of magazijn, of zomaar aan weer en wind overgelaten, nadat wel de ico- nen en andere kostbaarheden er uit waren geroofd. De huizen van de Lemki werden vaak vernietigd. Na lange treinreizen werden de Lemki ‘uitgestrooid’ over de nieuwe Poolse (voormalig Duitse) gebieden, aan de overzijde van de rivier de Wisla. Verhinderd werd dat ze bij elkaar zouden wonen. Ze kregen her en der een oude leegstaande Duitse boerderij en kon- den daar een nieuw leven opbouwen, als “te assi- mileren” Polen wel te verstaan. Hun taal moes- ten ze inwisselen voor het Pools. Veel mensen namen Poolse achter- en zelfs voornamen aan. Grieks-katholieke of Orthodoxe parochies waren er niet. In Polen bestond officieel wel de Orthodoxe Kerk, maar die werkte vooral in de steden. In de Sovjet-Unie werd de Grieks-katho- lieke Kerk stevig onderdrukt. Onder druk van de Sovjet-Unie kon de Poolse overheid aan de Grieks-katholieke Kerk in eigen land niet veel speelruimte geven. Ook de rooms-katholieke parochies in Polen stonden niet te springen om de Grieks-katholieke Kerk speelruimte te geven. De Rooms-katholieke Kerk kon zich niet in vrij- heid tegen de regering opstellen en vanuit de locale verhoudingen tussen rooms-katholieke en andere geestelijken was de Akcja Wisla veel rooms-katholieke geestelijken ter plekke ook geen doorn in het oog. Taal, kerk, cultuur, dorpsleven, dat alles werd de Lemki afgeno- men. En vooral: er mocht niet over gesproken worden. Alleen, zoals ik in gesprekken met de Lemki heb ondervonden, kon hun zelfre- spect, vitaliteit en geloof niet afge- nomen worden. 2 Na het communisme Na 1989, toen Polen weer vrij werd, konden ook de Lemki zich gaan organiseren. Hun culturele verenigingen bloeien tegenwoor- dig. En ook zijn er sindsdien veel parochies opgericht en er wor- den weer cerkiew s gebouwd. Vooral de Grieks-katholieke Kerk is hierin actief. Ook zijn er, al druppelsgewijs, na 1956 Lemki geweest die probeerden terug te gaan. Enkelen is het gelukt. En de cerkiew s ter plekke worden geres- taureerd, worden soms een museum, een cultureel centrum of weer een ruimte waarin litur- gie gevierd wordt. Maar in dat laatste geval zijn ze ook vaak een bron van conflicten. Ook over de restitutie van de kerkgebouwen zitten de Grieks-katholieke en de Orthodoxe kerken elkaar stevig in de haren. Als vanouds. Pijnlijk om de discussies daarover te lezen en te horen hier in Wroclaw. Ik bid tot de heilige Serafim van Sarov dat op zijn voorspraak die contacten die er zoals gezegd óók zijn, sterk genoeg zijn om een basis voor verdere verzoening te worden. Edward Skubisz 1 In de literatuur worden de Lemki ook wel Roethenen genoemd. En om een vergelijking te maken (ik weet, elke vergelijking loopt verkeerd): je kunt inwoners van Vaals geen Hollanders noemen, maar ook geen Duitsers. 2 Zie projecten en verhalen, o.a. over twee Lemkifamilies, op: www.dompokoju.org. De Pools-orthodoxe kathe- draal van Wroclaw, het voormalige Duitse Breslau. Het is een kerk in gotische stijl, voorheen evangelisch- protestants! / / / / / / / / / / / / / / / /