Perspectief 2013-19

6 Romeinse Rijk door de deelnemers aan de Vierde Kruistocht in 1204 kreeg Venetië dat grote eiland in handen. De 450-jarige heerschappij eindigde pas met de inname van de hoofdstad Candia / Iraklion door de Osmaanse troepen in 1669. Door ervaring wijs geworden – de frequente pogingen om de orthodoxen tot het katholicisme te bekeren liepen bijna altijd op niets uit – stond het Venetiaanse burgerlijke gezag aan de Rooms-katholieke Kerk niet toe om de gregoriaanse kalender op het eiland in te voeren. De redenen daarvoor waren dat men geen verdere moeilijkheden met de plaatselijke Orthodoxe Kerk wilde creëren en, met het oog op de toenemende dreiging van de Osmanen, de voorkeur gaf aan een vreedzame co-existentie tussen Italianen en Grieken, katholieken en orthodoxen. 6 Het Osmaanse gezag hanteerde zelf de islamitische kalender, die in het moderne Turkije in 1926 door de gregoriaanse werd vervangen. Een relevant geval in weer een ander deel van deze wereld is China. Daar werd sinds 1912 en 1928/29 de westerse gregoriaanse kalender gebruikt voor politieke gebeurtenissen res- pectievelijk economische structuren. Ook de communistische leiding van de Volksrepubliek China besloot in 1949 deze kalender te accepteren. Tegelijkertijd bleef de complexe traditionele Chinese kalender in zwang en voor sociale en godsdienstige riten en feesten, zoals Nieuwjaar en bruiloften, wordt die nog steeds gebruikt. Chinese moslims mogen van hun eigen maankalender gebruik maken, maar net als iedere andere ‘niet-gregoriaanse’ kalender in China moet ook de islamitische manier van tijdsberekening worden gekoppeld aan de gregoriaanse, die prioriteit boven alle andere heeft. 7 Wat de Orthodoxe Kerk betreft onderhandelde paus Gregorius XIII met de toenmalige patriarch van Constantinopel, Jeremias II (1572 - 1595). Men bereikte echter geen overeen- stemming over de kalenderhervorming en in 1583 verwierp een plaatselijke synode in Constantinopel de gregoriaanse kalenderherziening. 8 Het is van belang hier te vermelden dat reeds in 1324 de grote Grieks-Byzantijnse geleerde en astronoom Nikêforos Grêgoras (1295 - 1359) een herziening van de zijns inziens niet meer correcte juliaanse tijdberekening had voorgesteld, maar dat de toenmalige Oost-Romeinse keizer Andronikos II Paleologos (regeerde 1282 - 1328) diens voorstel toen afwees, omdat hij heftige tegenstand vreesde. In 1371 stelde de monnik en sterrenkundige Isaak Argyros (ca. 1310 – ca. 1375) in Constantinopel een herziening van de ‘paschalia’ voor, omdat zijns inziens de discrepantie tussen de juliaanse kalender en de berekening van de juiste paasdatum steeds groter werd, maar ook dit keer kwam niets van dit voorstel terecht. Pas veel later, tijdens de eerste helft van de twintigste eeuw, ontstond een nieuwe situatie. Allereerst deed patriarch Joachim III van Constantinopel in 1902 in een encycliek aan de overige Orthodoxe Kerken een appèl tot het herstel van de christelijke eenheid. Daarin pleitte hij er bij zijn medebroeders ook voor om de kalenderkwestie te onderzoeken. 9 In 1904 remde de Heilige Synode van het Patriarchaat van Constantinopel het initiatief om de kalender te hervormen echter al weer af, omdat er nog teveel onduidelijkheden zouden zijn. Na de Eerste Wereldoorlog en geïnspireerd door de in 1919 opgerichte Volkerenbond riep het Patriarchaat van Constantinopel in 1920 dit keer niet alleen de andere Orthodoxe Kerken maar alle ‘Kerken van Christus’ op tot een ‘gemeenschap van de kerken’ ( koinônia tôn ekklêsiôn ). In deze voor de twintigste-eeuwse Oecumenische Beweging zeer belangrijke encycliek wordt ervoor gepleit dat het wederzijdse wantrouwen tussen de kerken wordt 6 Nikolaos Panagiotakes, El Greco: The Cretan Years . Centre for Hellenic Studies King’s College London Publications 13, Farnham, 2009, bladz. 72 7 Ik bedank Niek Dubelaar (Den Haag), Barend ter Haar (Leiden) en Hirochika Nakamaki (Osaka) voor hun waardevolle inlichtingen over dit thema. 8 Vittorio Peri, Due date, un unica Pasqua: Le origini della moderna disparità liturgica in una trattativa ecumenica tra Roma e Costantinopoli (1582 - 1584). Milaan, 1967. 9 Zie voor de tekst van de encyclieken van 1902 en 1920 evenals van andere relevante documenten: Athanasios Basdekis (red.), Orthodoxe Kirche und Ökumenische Bewegung: Dokumente, Erklärungen, Berichte 1900-2006 . Frankfurt am Main / Paderborn, 2006; Gennadios Limouris (red.), Orthodox Visions of Ecumenism: Statements, Messages and Reports of the Ecumenical Movement 1902-1992 Genève, 1994