Perspectief 2012-15

Perspectief, Digitaal Oecumenisch Theologisch Tijdschrift Katholieke Vereniging voor Oecumene, nr. 15, april 2012 9 wordt ook verschil gemaakt tussen de ene christelijke en kerkelijke traditie en een veelvoud aan menselijke tradities. Dit heeft dan ook een zekere invloed op de ecclesiologie. Men houdt hierbij rekening met het feit, dat de Kerk sowieso nooit als een homogeen blok werd verbeeld met een centrale leiding (zoals de paus van Rome), maar als een mystiek gebouw bestaande uit een groot aantal parochies en bisdommen, waarin dus ruimte blijft voor lokale verschillen, terwijl het centrum en het enige verbindende element wordt gevormd door de eucharistie en het juiste geloof in Christus. Deze zogeheten ‘eucharistische ecclesiologie’ werd als concept in de afgelopen jaren vooral verder ontwikkeld door de Griekse theoloog Ioannis Zizioulas, die sinds de jaren tachtig de orthodoxe voorzitter van bovengenoemde Gemengde Internationale Commissie was. Gelijksoortige opvattingen zijn echter evenzo te vinden in werken van Russische theologen, zoals John Meyendorff, Alexander Schmemann en Alexander Men. 27 De vraag is dan natuurlijk, met behulp van welke criteria het mogelijk is onderscheid te maken tussen elementen van waarheid enerzijds, en particuliere, menselijke opvattingen anderzijds. Hierop zijn theoretisch verschillende antwoorden mogelijk. Feitelijk echter werd in deze contekst, ook in verband met een toenemende maatschappelijke betekenis van de Russisch-orthodoxe Kerk, de categorie ‘traditie’ in recente jaren van steeds groter belang. Opnieuw betekende oecumene dus zowel getuigen van de waarheid als strijden tegen een gezamenlijke tegenstander, maar tegenwoordig gaat het niet meer om uitbuiting. Met ‘traditie’ zijn hier niet alleen de kerkelijke overlevering, de kerkvaders en de oecumenische concilies bedoeld. Het gaat ook om wat in veel nieuwe verklaringen wordt aangeduid als ‘traditionele waarden’, elementen van de christelijke ethiek, zoals huwelijk, familie en verdediging van het leven. Hieraan verbonden is nu een strijd tegen een toenemende secularisering, een vermeend ‘agressief secularisme en liberalisme’. De nieuwe nadruk op traditionele waarden, die - volgens eigen waarnemingen - in de moderne samenleving en door een seculiere wetgeving (vooral in het westen) in gevaar komen, maakt in de ogen van de huidige Russisch-orthodoxe kerkleiders bondgenoten in zowel de Russisch-orthodoxe als de Rooms-katholieke Kerk. Beide worden gezien als de enige ‘traditionele christelijke kerken’. Weliswaar zal vanwege bovengenoemde kerkpolitieke redenen een bijeenkomst van de Moskouse patriarch en paus Benedictus XVI waarschijnlijk in de nabije toekomst niet tot stand komen, ook al wordt hierover al jaren gesproken, op het vlak van morele kwesties laten de afgelopen jaren een geleidelijke toenadering zien. De huidige voorzitter van de Russisch-orthodoxe kerkelijke afdeling voor externe relaties, metropoliet Ilarion van Volokolamsk en Novgorod, komt in ieder geval in zijn publicaties al jarenlang steeds opnieuw terug op de tegenstelling tussen de ‘traditionele kerken’, zoals de orthodoxe kerken en de Rooms-katholieke Kerk, en een – volgens zijn waarneming – agressief secularisme dat zich uit in het toelaten van abortus, bio-ethiek en legalisatie van homoseksuele huwelijken. 28 Voor zover veel protestantse kerken in een aantal van deze kwesties een grotere tegemoetkoming aan de seculiere wereld vertonen, bijvoorbeeld door vrouwen tot het kerkelijk ambt toe te laten, trekken Russisch-orthodoxe kerkleiders zoals Ilarion en patriarch Kyrill daartegen steeds meer een scheidslijn. De dialoog met de lutheranen in Zweden werd enkele jaren geleden afgebroken en de dialoog met de Duitse Evangelische Kerk kwam tijdelijk in de problemen toen een vrouwelijke bisschop, Margot Käßmann, tot voorzitter van de Evangelische Synode werd gekozen. In plaats hiervan kwam er in de laatste jaren opnieuw beweging in de oecumenische dialoog tussen de Russisch-orthodoxe en de Rooms-katholieke Kerk. Van een ijstijd is inmiddels geen sprake meer. Zelfs ten aanzien van de oudste en op theologische vlak meest belangrijke strijdige onderwerpen, het primaat van de paus in Rome en de introductie van het filioque in de tekst van het credo, zijn weliswaar geen oplossingen maar wel horizonten voor 27 Zie bijv. Jean Meyendorff, De Orthodoxe Kerk. Verleden en heden. Roermond, 1964, blz. 19-33. Meyendorff is, net als Zizioulas, een leerling van Florovsky. 28 Bischof Hilarion, Der militante Säkularismus und das Christentum. Die religiösen und die “allgemeinmenschlichen” Werte . Orthodoxie aktuell 5-6, 2005, blz. 12-17