Perspectief 2009-4

Perspectief, Digitaal Oecumenisch Theologisch Tijdschrift Katholieke Vereniging voor Oecumene, Jrg. 2, nr.4, juni 2009 22 Het theologische paradigma van de orthodoxie Met de val van het communisme is er in Oost-Europa sprake van een ongewoonlijke opbloei van religiositeit. De grootste en meest invloedrijke van de Oost-Europese orthodoxe kerken, de Russisch-orthodoxe Kerk, heeft na de perestrojka haar maatschappelijke positie en publieke invloed met revanche teruggewonnen. De orthodoxie staat bekend als de meest onveranderlijke en normatieve van de drie christelijke confessies. Ook orthodoxe theologen als Meyendorff, Schmemann en Losskij presenteren de eigen traditie als zodanig. Als iedere levende traditie bevindt de Russisch-orthodoxe Kerk zich tegelijk in een permanente transformatie. De ontwikkelingen van de laatste twee decennia laten bijvoorbeeld zien dat de terugkomst van de Russische orthodoxie in de publieke sfeer vaak gepaard gaat met eigenaardige transformaties van traditionele vormen van orthodox geloof en orthodoxe praktijk. Ook worden er in de dagelijkse geloofspraktijk verschillende niet-traditionele vormen geïntroduceerd en als authentiek Russisch-orthodox geautoriseerd. Ik ga eerst in op een paar voorbeelden van deze transformaties en autorisaties en op hun theologische, sociopolitieke en culturele implicaties. Het zal gaan om een paar aspecten van orthodoxe spiritualiteit in wording. Transformatie van traditie In de orthodoxie wordt er, veel sterker dan in het katholicisme of het protestantisme, nadruk gelegd op Gods transcendentie en op de menselijke onmogelijkheid om God conceptueel of visueel “uit te drukken”. Deze grondvooronderstelling wortelt in de negatieve theologie of, anders genaamd, de apofatische traditie. De apofatische traditie kan worden gezien als een aanzet tot het spreken over God onder het voorbehoud van besef van Gods transcendentie en van menselijke onmogelijkheid adequaat over God te spreken. De traditionele verering van iconen en relikwieën vindt juist tegen deze achtergrond plaats. Elke icoon of elk relikwie wordt in deze traditie als heilig gezien. Wonderdoende iconen of relikwieën werden daarbij traditioneel altijd beschouwd als een uitzondering, als een wonder. In zijn roman De broers Karamazov verklaart F.M. Dostojevski de negatieve receptie van het verschijnen van spirituele leiders (de startsi ) in een fictief klooster juist met de afwezigheid van wonderdoende iconen en relikwieën: “ons klooster [had] niets om zich op te beroemen: het had geen relikwieën van heiligen, geen wonderdoende iconen, zelfs geen beroemde overleveringen verbonden met onze geschiedenis, ook waren er geen historische heldendaden verricht of had het zich verdienstelijk voor het vaderland gemaakt.” Sinds de perestrojka zijn er letterlijk ontelbare wonderdoende (meestal mirre- en bloeduitscheidende) iconen en relikwieën in Rusland verschenen. Foto’s laten de wonderdoende iconen uit Orenboerg (Rusland) zien. De icoon van Christus’ Gelaat is bloeduitscheidend, de iconen van de Moeder Gods en de Heilige Nicolaas zijn mirre- uitscheidend. De plechtige ontvangst van deze iconen vond plaats op 3 maart 2008 in de kerk van de Slavische apostelen Cyril en Methodius bij het Theologische Seminarium in Vitebsk (Wit-Rusland). De iconen zijn daarvoor in vele Russische steden geweest om na Wit- Rusland hun tocht door de orthodoxe landen te vervolgen. De volksmond, en dan bedoel ik ook de clerus in kerken en kloosters, geeft een aantal verklaringen voor de toename van de verschijningen van wonderdoende iconen en relikwieën in de laatste 15-20 jaar. Een apocalyptische verklaring: de iconen en relikwieën zijn tekenen van het naderende oordeel Gods en zijn de orthodoxen gezonden als Gods straf of als een beproeving door de Satan. Een uitverkiezingsverklaring: ze getuigen van Gods liefde voor de orthodoxe wereld. Een emotionele verklaring: de zonde van de mens is nu zo erg dat God erom moet huilen.