Perspectief 2009-3

Perspectief, Digitaal Oecumenisch Theologisch Tijdschrift Katholieke Vereniging voor Oecumene, nr. 3, maart 2009 8 ‘uit geloof alleen’. En Karl Barth, ook volgens katholieken een van de grootste theologen van de twintigste eeuw, kwam tot een oecumenisch-radicale lezing van Paulus waarin Gods genadig oordeel over al wat menselijk is centraal stond. De organisatoren van deze studiedag over ‘Paulus en de oecumene’ hebben terecht geschreven dat de lezing van Paulus vanuit de verschillende confessies ‘geen exegetische maar een hermeneutische vraag’ is. Onze interpretatie verandert met de context waarbinnen wij interpreteren, met de veranderingen in de samenleving. Luther las Paulus in de late middeleeuwen, toen de kerk ernstige tekenen van moreel verval te zien had gegeven. Hij was ook lang niet de eerste ‘hervormer’, maar wel degene die mede door de omstandigheden de meest invloedrijke werd. Augustinus daarentegen las in de late oudheid, en worstelde enerzijds met de sombere mensvisie van de Manicheïsten en anderzijds met de prestatiemoraal van de Pelagiaanse asceten. En Karl Barth begon Paulus te herlezen vlak na de Eerste Wereldoorlog, toen de christelijke cultuur van Europa leek te zijn ingestort. Deze grote voorgangers hadden natuurlijk ook hun tekortkomingen. Met alle respect, maar Augustinus was in zijn worsteling wel erg bepaald door de manicheïstische zondeleer. En Luther had vanuit zijn fascinatie voor de vrijheid van het geloof toch een blinde vlek voor de positieve betekenis van de wet. De calvinist Barth, die zowel Augustinus als Luther met liefde las, zag dat evenwichtiger, bijbelser ook: Gods genade komt voorop, en Hij geeft zijn wet als uitdrukking van zijn genade. Waar Barth een blinde vlek voor had, is de grote verwantschap die Paulus hierin bewaarde met het jodendom van zijn tijd. De traditie, onze set van thuis meegenomen vooroordelen, kan werken als ballast, ten nadele, maar ook ten voordele, als nuttige bagage of gereedschap voor onderweg. Wat ons als bijbellezers en exegeten te doen staat, is onze confessionele bagage zo te hanteren dat zij niet negatief maar positief werkt. Dit veronderstelt dat wij ons ervan bewust zijn en er zelfkritisch naar kunnen kijken. Wij moeten ons eigen protestantse, rooms- katholieke, orthodoxe of anglicaanse vooroordeel - ja zelfs ons eventuele joodse vooroordeel - kritisch leren gebruiken, juist om de positieve werking ervan ruimte te geven. 2. De historisch-kritische leeswijze De leeswijze waarin het probleem van het confessionele vooroordeel werd gesteld noemt men de ‘historische kritiek’. Een van de pioniers was de protestant Ferdinand Christian Baur (1792-1860). Hij kwam met een interpretatie van Paulus’ brieven die haar ‘kritische punt’ niet had in de eigen confessie of die van zijn kerk, maar in de historische omstandigheden van Paulus’ tijd. Deze nieuwe benadering was gebaseerd op het inzicht dat alles wat wij mensen doen, denken en schrijven, historisch bepaald is. Latere, devote interpreten lezen Paulus als deel van de schrift en dus als refererend aan hun eigen vragen en gedachten; nu gaat het er om Paulus zoveel mogelijk te lezen op grond van diens eigen vooronderstellingen. Zijn kritische benadering bracht Baur ertoe de reeks authentiek geachte Paulusbrieven sterk in te korten en bijvoorbeeld ook het traditionele, harmonische beeld van de verhouding tussen de apostelen Petrus en Paulus grondig te herzien. Er was volgens Baur een historisch oerconflict tussen het ‘petrinische’ christendom dat wetsgetrouw was, en het ‘paulinische’ dat vrijheid van de wet voorop stelde. Dat klinkt natuurlijk heel luthers, maar de vraag is in hoeverre je Paulus (en Petrus) daarmee recht doet. Begrijpelijk is ook dat kerkelijke autoriteiten in deze nieuwe leeswijze een gevaar zagen. Het gezag van de schrift werd ondergraven, of althans dat van de kerkelijke uitleg van de schrift. Dat gold ook katholieken zoals Ernest Renan, die mede geïnspireerd door Baur met een onafhankelijke Paulusinterpretatie kwam. Het was een harde strijd, waarin er binnen de protestantse en katholieke kerken geen ruimte was voor verscheidenheid van denken. Wellicht daardoor hadden deze exegeten geen oog voor de positieve mogelijkheden van iemands confessionele bagage. Dat ligt pas in onze tijd voor de hand, nu de macht van de