Perspectief 2018-41

2018 - 41 De Kerk als sacrament 45 Re ag eer De bladzijden in mijn boek die ik aan de uitdrukking sacramentum mundi en de theologie die eraan ten grondslag ligt heb gewijd herlezend, moet ik bekennen dat ik ervan onder de indruk was. Ze bevrijdde je van een benauwd ecclesiocentrisme, omdat Gods koninkrijk groter is dan de Kerk en tekens ervan ook daarbuiten, in de wereld, in de geschiedenis worden opgericht. Dat bood inspiratie om ook in de wereld aan dat koninkrijk te bouwen: je kon met meer vertrouwen naar ontwikkelingen in die wereld te kijken en meer te zien dan alleen ontkerkelijking. Een theologie van de wereld en de geschiedenis had in een tijd van ontkerkelijking ook een troostfunctie. De vraag is of ze die nu nog kan hebben. Toch heb ik me met het begrip sacramentum mundi nooit onverdeeld gelukkig gevoeld. Het maakt toch een verschil of je het woord ‘sacrament’ vervoegt of invult met woorden als eenheid, heil, genade, bevrijding, rijk Gods, heilige Geest of met wereld en geschiedenis. In het eerste geval gaat het om woorden die een ondubbelzinnig positieve betekenis hebben, het zijn heilswoorden, in het tweede ben je daar niet zo zeker van. Die krijgen in de Kerk gestalte en worden door de Kerk bemiddeld. Maar de negatieve betekenis die het woord ‘wereld’ in de johanneïsche geschriften heeft kan niet genegeerd worden. En de geschiedenis is niet ondubbelzinnig heilsgeschiedenis, want daarin doet ook ‘het mysterie van de wetteloosheid’ (2Thess. 2,7) zijn heilloos werk. Zowel de deelnemers aan het concilie van de rooms-katholieke kerk als die aan de Algemene Vergadering van de Wereldraad in Uppsala zagen in de wereld een beweging van eenheid en zagen de Kerk als respectievelijk het sacrament of het teken ervan. Tegelijk kon hun niet ontgaan dat er in die wereld ook tegengestelde tendensen waren, zoals het uiteenvallen van de volken in machtsblokken en versplintering van het christendom. In dezelfde lijn ligt de kritiek van de eveneens als peritus bij het concilie betrokken Franse theoloog Henri de Lubac. Hij ontkent niet dat sacramentum mundi goed kan worden verstaan in die zin dat de wereld de plaats is waar God verschijnt, als milieu divin (Teilhard de Chardin). Maar historisch gezien kan zij toch moeilijk als impliciet christendom worden gekarakteriseerd, daarvoor is zij toch teveel ook door de zonde getekend. De Lubac ziet het gevaar van een spiritualiteit die we tegenwoordig activistisch zouden noemen en die zich hoofdzakelijk richt op het ijveren voor een ideale maatschappij en een betere wereld. Met betrekking tot de verhouding van het sacrament Kerk tot de wereld stelt hij de