'Eindelijk', was het eerste woord van paus Franciscus toen hij afgelopen vrijdag patriarch Kyrill op de luchthaven van Havana kon begroeten. 'De zaken liggen nu gemakkelijker', zou patriarch Kyrill geantwoord hebben. Decennia lang is vooral door Rome uitgezien naar deze ontmoeting. Steeds weer werd de tijd niet rijp geacht.

Het is wonderlijk hoe deze ontmoeting dan toch plots tot stand is gekomen op een plek bovendien die vooraf weinigen voor mogelijk gehouden zullen hebben. Wie 50 jaar geleden zou hebben voorspeld dat de broer van Fidel Castro, Raoul Castro, ooit als president van Cuba in zijn land paus en patriarch bij elkaar zou brengen, zou hartelijk zijn uitgelachen. Maar het is wel gebeurd. Zowel paus Franciscus als patriarch Kyrill spraken met veel respect woorden van dank aan het adres van hun gastheer.

Dat deze ontmoeting moest plaatsvinden ver weg van Europa, het continent waar zowel de scheidslijnen tussen de kerken getrokken zijn, als de oecumenische beweging voor eenheid en verzoening is opgekomen, geeft natuurlijk te denken. Was het nu vooral voor de patriarch van belang om deze ontmoeting op neutraal gebied te organiseren, of ligt het toch eerder in de lijn van paus Franciscus, die bij zijn aantreden al zei dat hij van de randen van de wereld afkomstig was en die in de uitoefening van zijn ambt steeds de randen opzoekt. Van Lampedusa tot in Mexico.

Gemeenschappelijke verklaring

Het belangrijkste deel van de ontmoeting speelde zich achter gesloten deuren af. Ruim twee uur hebben paus Franciscus en patriarch Kyrill samen met hun adviseurs kardinaal Kurt Koch en metropoliet Hilarion achter gesloten deuren met elkaar gesproken. Daarna vond de plechtige ceremonie plaats van de ondertekening van de gemeenschappelijke verklaring waarin paus en patriarch hun verbondenheid en gemeenschappelijke zorgen naar voren brengen. De sfeer was ontspannen en hartelijk, al oogde de paus wel wat vermoeid. In zijn korte toespraak benadrukte hij het broederlijke karakter van de ontmoeting en ook dat eenheid alleen gevonden kan worden door samen op weg te gaan.

De gemeenschappelijke verklaring is interessant. Paus Fanciscus en patriarch Kyrill pleiten voor een sterkere samenwerking tussen katholieken en orthodoxen. Het accent ligt op wat de twee grote kerken met elkaar verbindt: het gemeenschappelijke geloof, belangrijke morele beginselen en opvattingen en een aantal zorgen over de actuele ontwikkelingen in de wereld. De zorg over over de vervolging van christenen in het Midden-Oosten en in Noord-Afrika wordt als eerste genoemd. De internationale gemeenschap wordt opgeroepen om een einde te maken aan de verdrijving van christenen uit het Midden Oosten. Tegelijk drukken zij hun compassie uit met gelovigen van andere religies die lijden onder de burgeroorlog, chaos en het geweld van terroristen (nr. 9). Ze roepen de internationale gemeenschap op een einde te maken aan het terrorisme en alle gelovigen om vurig te bidden 'opdat de Schepper van de wereld Zijn schepping tegen vernietiging beschermt en nieuwe wereldoorlog niet toelaat.' Impliciet ligt in die bede ook kritiek besloten op de internationale gemeenschap om daadwerkelijk vrede in de wereld tot stand te brengen.

Gemeenschappelijke waarden

Een belangrijk deel van de verklaring is gewijd aan de morele overtuigingen die katholieken en orthodoxen delen. Vanuit die gemeenschappelijke oriëntatie wordt een positieve duiding gegeven van het herstel van de godsdienstvrijheid en de opleving van de Kerk in Rusland en andere Oost-Europese landen, en gote bezorgdheid uitgesproken over ontwikkelingen in geseculariseerde staten waar iedere verwijzing naar God uitgebannen wordt en godsdienstvrijheid in gevaar is. In lijn hiervan wordt in de verklaring de betekenis van het gezin benadrukt, betreurd dat andere levensverbintenissen gelijkgesteld worden aan het huwelijk, opgeroepen tot respect voor het ongeboren leven en gewaarschuwd tegen de toepassing van euthanasie die oude mensen en mensen met een beperking het gevoel geeft de eigen familie en de samenleving tot last te zijn.

In deze paragrafen sluit de verklaring in feite aan bij de al jaren herhaalde oproep van de Russisch Orthodoxe Kerk aan de Room-Katholieke Kerk om een morele alliantie te vormen tegen wat zij ziet als het morele verval in West-Europa. Moreel gezien lijkt de spits van de verklaring dus vooral tegen het seculiere Europa gericht te zijn.

Oekraïne

In het laatste gedeelte van de verklaring komen de oude problemen tussen Rome en Moskou van het proselitisme (zieltjeswinnen in elkaars kerken) en het uniatisme (deelunie van orthodoxe kerken met Rome) aan de orde. In de lijn van de verklaring van Balamand (Libanon 1993) wordt het uniatisme als methode voor het herstel van eenheid afgewezen, zonder dat dat afbreuk doet aan het recht van de geünieerde kerken om als volwaardige kerkgemeenschap te bestaan. Politiek gezien is het echter geen opzienbarende verklaring. In algemene termen worden de kerken van Oekraïne opgeroepen te werken aan harmonie en niet mee te gaan in de confrontatie. 

Balans

De ontmoeting tussen paus Franciscus en patriarch Kyrill is een belangrijke stap naar sterkere samenwerking tussen beide kerken. Wellicht zullen er meer en regelmatige ontmoetingen gaan volgen. En dat is wel nodig, want er moeten nog heel wat zaken besproken worden op weg naar het door beiden verhoopte herstel van de eenheid.