Jaargang 65 Nummer 3

Pokrof 2 3 H et ‘Eniggeboren Zoon’ is een vast troparion (= korte hymne) in elke eucharistie in de Byzantijnse traditie. Het was ooit een in- tredezang, die veel later zijn huidige plaats pal na de zoge- heten tweede antifoon ver- kreeg. Het wordt wel het troparion van Justinianus genoemd, By- zantijns keizer van 527 tot zijn dood in 565. Volgens de By- zantijnse traditie is het im- mers door deze keizer ge- schreven, historisch gezien overigens discutabel. In ieder geval is het de keizer die ach- ter de invoering zat van deze tekst in de Goddelijke Litur- gie. De 6 e eeuw was een tijd waarin de theologische strijd rond de persoon van Christus nog lang niet geluwd was. Het Concilie van Chalcedon (451) had wel verklaard, dat Jezus “God en mens was zonder ver- menging”, maar de tegenstan- ders bleven ageren, ook om politieke redenen, zoals bij- voorbeeld de Armeniërs, Sy- riërs en Kopten. Sommigen benadrukten de godheid (‘monofysieten’, tegenwoor- dig liever miafysieten gehe- ten), weer anderen onder- streepten vooral zijn mens- heid (‘nestorianen’). Keizer Justinianus die aan de kant van het Concilie van Chalce- don stond, zag hoe deze strijd dus niet alleen de Kerk ver- deelde maar ook het Byzan- tijnse Rijk zelf. Alleen al om politieke redenen was hem dus alles gelegen aan een verzoening tussen de twee partijen. De hymne kon wel- licht de anti-chalcedonianen overtuigen dat beide groepen, chalcedonianen én anti-chal- cedonianen, hetzelfde geloof- den. In ieder geval vinden wij deze hymne ook in de Syri- sche, Koptische en Armeense liturgische tradities. Dit troparion zet enkele hoofdpunten van het christe- lijk geloof kort bij elkaar, (ove- rigens op een voorzichtige ma- nier in overeenstemming met het Concilie van Chalcedon): een belijdenis van Gods Mens- wording in Jezus, “… om voor onze redding vlees te worden…”. Maar Jezus wordt ook als God beleden “… onsterfelijk … zon- der verandering mens gewor- den… “, m.a.w. mens wordend bleef Hij God, daarom “… Christus Gód … ”; “ gekruisigd ” en ook verrezen: “…die door de dood de dood hebt vertrapt”, hiermee het paastroparion na- zeggend: ‘Christus verrees uit de doden. Door de dood ver- trapte Hij de dood…”. En de Drie-eenheid staat erin: “ Eén van de heilige Drie-eenheid”. Het ‘Eniggeboren Zoon’ is hiermee een soort mini-credo aan het begin van de Goddelij- ke Liturgie. Wat Justinianus precies voor ogen stond met de invoering van het ‘Eniggeboren Zoon’ is historisch niet met zekerheid te achterhalen, maar het idee van compromis en verzoening heeft niet gewerkt. Het schis- ma tussen chalcedonianen en anti-chalcedonianen werd niet geheeld. Pas sinds het ein- de van de vorige eeuw is oecu- menisch vastgesteld dat het oude conflict meer om een verschil in bewoording ging dan om een werkelijk geloofs- verschil. Het feit dat het ‘Enig- geboren Zoon’ al die eeuwen aan weerszijden van de scheidslijn gebeden bleef wor- den, is wellicht tegen wil en dank een traditie die dat in- zicht bevestigt. Alleen daarom al is dit troparion nog altijd de moeite waard om in iedere Goddelijke Liturgie opnieuw gezongen te worden. Leo van Leijsen Byzantijnse liturgie XXII: Eniggeboren Zoon en Woord van God, Gij die onsterfelijk zijt en het op U nam om voor onze redding vlees te worden uit de heilige Theotokos (Godbarende) en altijd maagd Maria, die zon- der verandering mens geworden zijt, werd gekruisigd, Christus God, die door de dood de dood hebt vertrapt, Eén van de heilige Drie- eenheid, verheerlijkt samen met de Vader en de heilige Geest, red ons.