Jaargang 65 Nummer 2

Pokrof 2 3 I n de meeste Orthodoxe en Grieks-katholieke kerken vormt de iconostase een beeldbepalend element. Een aantal iconen zijn daarin on- misbaar: Christus rechts, de Moeder Gods links en de ‘Deë- sis’ boven de centrale poort met de Koninklijke Deuren in het midden. Verder de icoon van de patroonheilige of het patroons- feest van de parochie. De ico- nostase en trouwens heel het kerkgebouw zijn een hulpmid- del. Het moet de mensen hel- pen hun gebeden voor God te brengen. Het brengt een onder- scheid aan, maar geen schei- ding tussen de heilige ruimte rond het altaar en het kerkge- deelte waar de gelovigen verza- meld zijn. De huidige iconostase is een stadium in een heel lange ont- wikkeling. In de oude basilie- ken van de 6 e eeuw stond voor de altaarruimte alleen een hek of een zuilengalerij. Je kon het altaar zien. Je ziet dat nog in de kerk van Santa Maria Assunta te Torcello bij Venetië (zie fo- to). De fresco’s of iconen bevin- den zich op de achtermuur en in het dak van de apsis. Later wordt een lage iconostase ge- bruikelijk, met drie toegangs- poorten. Daardoor wordt het altaar meestal aan het zicht onttrokken. Soms gaan de Ko- ninklijke Deuren tijdens de li- turgie open. De iconostase wordt steeds ho- ger. Ze gaat steeds meer iconen bevatten, bijvoorbeeld van de twaalf grote kerkelijke feesten, van de twaalf apostelen en al- lerlei heiligen. Het wordt een afscheiding. Het gevoel ont- staat dat de geestelijkheid ach- ter de iconostase de liturgie viert en het kerkvolk van een afstand toekijkt en los daarvan zijn eigen gebeden en rituelen voltrekt. De hedendaagse Russische icoonschilder Zinon (Theodor) heeft daar kritiek op. Hij bena- drukt dat heel het kerkvolk de liturgie en de eucharistie viert. Hij is daarom tegen een hoge iconostase als een volledige af- scheiding tussen de altaar- ruimte en de rest van de kerk. Hij wil ook het aantal iconen en fresco’s beperken en zo meer rust scheppen. Om die reden gaat hij terug naar een lage ico- nostase of vervangt hij de ico- nostase door een hek, zoals dat bij de oude basilieken gebruike- lijk was. Hij is van mening dat de iconen rond het altaar moe- ten verwijzen naar het belang- rijkste sacrament dat daar ge- vierd wordt: de eucharistie. In de Feodorovskij-kerk te St. Pe- tersburg beperkt hij zich daar- om tot de apostelcommunie met Christus centraal achter het altaar, de eerste diaken Ste- fanus aan de diakenkant, de ontmoeting tussen Abrahamen Melchisedek als Oudtestamen- tische voorafbeelding van de eucharistie aan de voorberei- dingskant, en enkele andere af- beeldingen. Tot mijn vreugde zag ik dat men in de oude kerken van Macedonië en Servië bezig is de oude romantische hoge icono- stases uit de 19 e eeuw te ver- vangen door lage iconostases met een beperkt aantal iconen in een meer traditionele stijl. We hoeven vader Zinon niet precies na te volgen. Maar zijn theologisch uitgangspunt is goed. Heel het volk van God is het Lichaam van Christus en viert de liturgie. De inrichting van de kerk moet een synthese zijn, die de bedoeling van een kerk op een rustige manier tot uitdrukking brengt. Dat uit- gangspunt spreekt mij aan en kan natuurlijk op verschillende wijzen geconcretiseerd wor- den. Paul Baars Byzantijnse liturgie XXI: