Jaargang 62 Nummer 5

Pokrof 2 3 T risagion is Grieks voor ‘driemaal hei- lig’. Daarmee is niet het ‘driemaal heilig’ mee bedoeld dat de Latijnse tra- ditie het ‘Sanctus’ noemt: ‘Heilig, heilige, heilig de Heer, de God der hemelse machten’ et cetera . Dat stamt uit Jesaja 6:3. Wel is het Trisa- gion, in afgeleide zin, door dit ‘Sanctus’ van Jes 6: 3 geïnspi- reerd. Het Trisagion luidt zo: Heilige God, heilige Sterke, heilige Onsterfelijke, ontferm U over ons. (3x) Eer aan de Vader, de Zoon en de heilige Geest, nu en altijd en in de eeuwen der eeuwen. Amen. Heilige Onsterfelijke, ontferm U over ons. Heilige God, heilige Sterke, heilige Onsterfelijke, ontferm U over ons. Het is een smeekgebed om Gods barmhartigheid. Het komt voor – in enigerlei vorm – in zowel Oost (vooral!) als West (b.v. romeinse Goede Vrijdagdienst). Maar waar ligt de oorsprong van dit lied? De Byzantijnse traditie voert het terug op de hemelse ingeving van een kind tijdens een aardbeving onder aartsbisschop Proclus van Constantinopel, die leefde rond 440 – maar het verhaal is verder toch een legende. De oriëntaals-orthodoxen (m.n. Kopten) voeren het terug op Nikodemus, lid van de Joodse Hoge Raad, die het gezongen zou hebben bij Jezus’ begrafe- nis (Joh 19:38 e.v.). Eveneens een legende. Mogelijk historischer is dat het (waarschijnlijk al bestaan- de) lied werd aangeheven op het Concilie van Chalcedon (451) door de Byzantijnse aan- hangers van de tweenaturen- leer over Christus, die had ge- wonnen. In elk geval is het Trisagion het eerst in die krin- gen betuigd. Zij zagen het van- wege het getal drie – ofschoon in oorsprong hoogstwaar- schijnlijk niet zo bedoeld – als gericht tot de drie-ene God: Vader, Zoon en Geest. Hun te- genstanders, later als oriën- taals-orthodoxen de geschie- denis ingegaan, zagen het als een gebed tot Christus: ‘Heili- ge God, heilige Sterke, heilige Onsterfelijke, Die voor ons ge- kruisigd is , ontferm U over ons.’ Later vulden zij vervan- gende teksten in, naar gelang het feest dat men vierde: ‘Die voor ons verraden is’ (d.w.z. door Judas, op Witte Donder- dag), ‘Die voor ons begraven is’ (H. Zaterdag). De twee ver- sies werden het wederzijdse sjibbolet van de verschillende tegenstanders in de harde (niet zo heel erg christelijke) strijd om de leer over Christus in de 5 e en 6 e eeuw. Zo is het Trisagion in twee basis-va- rianten de geschiedenis van de liturgie in gegaan. Waar vinden we het in de By- zantijnse liturgie? In de God- delijke Liturgie, net voor de le- zingen – op bepaalde feesten vervangen door een kort doop- lied (Gal 3: 27; met Kerst, Theofanie, Pasen, Pinksteren; ook gezongen bij een Doop) of mini-hymne aan het H. Kruis (Kruisverheffing, 14 septem- ber; Derde Vastenzondag). Het Trisagion zelf vinden we ook in de (begin- en) slotgebe- den van het dagelijkse gebed (Vespers, Metten, Kleine Uren) en van andere diensten. Tevens zingt men het bij het begeleiden van een dode naar het graf (is daar een link met de bovengenoemde oriëntaals- orthodoxe legende over Niko- demus?). Vaak nog omgeven door bijbe- horende rituelen (diepe bui- gingen; de Serviërs rinkelen een bel) of plechtige speciale zangwijze (in een bisschopsli- turgie), is dit lied in zijn meer- maals herhaalde bewoording één van de krachtigste liturgi- sche gebeden tot God om ont- ferming. Leo van Leijsen Byzantijnse liturgie IX Een waarschijnlijk zeventiende-eeuws Syrisch handschrift, oorspronkelijk uit de Chaldeeuws-katholieke kathedraal van Mardin (Oost-Turkije), bevat het Trisagion (zonder de oriëntaals-orthodoxe toevoeging) in acht talen (Latijn, Grieks, Georgisch, Perzisch, Turks, Arabisch, Syrisch), allemaal in het Syrische Estrangelo-alfabet, en toont daarmee het grote belang van dit gebed voor heel het christelijk Oosten aan. Hier een uitsnede met de Griekse Trisagion-versie, in Syrische letters!