Jaargang 58 Nummer 2

Boekbespreking: Afgelopen jaar verscheen bij Valkhof Pers Bidden naar het oosten van Johan te Velde. Drs Johan te Velde (1954) is pastoor in het bisdom Groningen-Leeuwarden, regiovica- ris en bisschoppelijk gedelegeerde voor de liturgie. Johan te Velde wil in zijn studie over het bidden naar het oosten de nodige achtergrondinformatie geven. Vanuit diverse invalshoeken benadert hij deze oude, symbolische gebedshouding. Hij beschrijft de historische ontwikkeling, evenals de betekenissen die het bidden naar het oosten had en heeft. Onlosmakelijk hiermee verbonden zijn de spirituele en theologische uitleg van dit gebruik. Niet alleen wordt de gebedsrichting binnen het katholicisme beschreven, maar ook is er aandacht voor de richting van het gebed in de orthodoxie, het protestantisme, het jodendom en de islam. Christenen hebben sinds de tijd van de apostelen gebeden met hun lichaam gekeerd naar het oosten: de plaats waar de zon opgaat. Het oosten is een verwijzing naar Christus die in de christelijke liturgie als de opgaande zon wordt toegezongen en aanbeden. De betekenis die de bijbel hecht aan het oosten en de opgaande zon heeft aan deze verwijzing een belangrijke bijdrage geleverd. Diverse bijbelteksten laten dit overtui- gend zien. Ook de kerkvaders, van wie er elf geciteerd worden, hebben invloedrijke gedachten over de ‘oosting’ nagelaten. Hoewel hun benadering zeer verschillend is, sluiten ze bijna allemaal duidelijk aan bij het oude en algemene gebruik van het gebed in de richting van het oosten. Hoewel niet overal een eenduidige en rechte lijn is te trekken, heeft het gebruik om naar het oosten te bidden veel invloed gehad op de vormgeving van de litur- gie. Eeuwenlang stonden de celebrant en het gelovige volk tijdens de viering van de eucharistie gezamenlijk naar de oostzijde van de kerk gekeerd. Bijgevolg is de ontwikkeling van de kerkenbouw door de geschiedenis heen beïnvloed door de gebedsrichting: men bouwde veelal langs een oost-westelijke lengteas, waarbij de apsis en het altaar aan de oostzijde gesitueerd werden. Later, toen kerken vaak niet meer in de richting van het oosten gebouwd werden, kon dit ook een liturgisch sym- bool, zoals een kruisbeeld, zijn. In de negentiende eeuw is er hernieuwde belangstelling voor de gebedsrichting naar het oosten en de daarbij behorende ’oosting’ van het kerkgebouw. Geleidelijk aan is de betekenis van de gebedsrichting in de vergetelheid geraakt in de Rooms- katholieke Kerk. Begin jaren zestig van de vorige eeuw werd op grote schaal een verandering in de eucharistie- viering geïntroduceerd, waarbij de voorganger zich achter het altaar opstelde en de gebeden uitsprak gericht naar het volk. Hoewel Vaticanum II deze verandering in gebedsrichting nergens gestimuleerd heeft (maar ook niet verboden) koos men massaal voor deze vernieuwing. Johan te Velde zoekt hiervoor een verklaring in twee rich- tingen: de veranderingen in godsbesef en in kerkbesef - dit vroeg om een verandering in de liturgische vormge- ving. We zien dat vijftig jaar na deze veranderingen de gebedsrichting van de liturgie in de katholieke Kerk een veelbesproken onderwerp is. De discussie hierover is sterk gevoed doordat paus Benedictus in 2007 de Ordo Missae van vóór Vaticanum II weer heeft toegelaten als buiten- gewone vorm van de romeinse ritus. Onder liturgisten heeft dit tot stevige discussies geleid. Johan te Velde onderstreept in zijn boek de waarde van het bidden naar het oosten, maar hij overstijgt (gelukkig) onvruchtbare polemiek. Op een rustige en overwogen manier verhel- dert hij de verschillende standpunten. Hij pleit ervoor dit ”waardevolle liturgische en spirituele erfgoed opnieuw toe te passen in gebedsdiensten en in de gebeden onder- delen van de eucharistie”. Het gaat hem ”niet allereerst om een liturgische regel, maar om een waardevolle tradi- tie: een zichtbare lichaamshouding van de biddende mens, die uitdrukking is van een onzichtbare spirituele dynamiek”. Door het lezen van talrijke teksten uit de tra- ditie, word je als lezer uitgedaagd om zelf je mening te vormen. Of het pleidooi van Johan te Velde realiseerbaar is in parochies blijft een spannende vraag. Hoe dan ook: een degelijk, prima gedocumenteerd en met plezier te lezen boek! Dolf Langerhuizen Johan te Velde, Bidden naar het oosten, Valkhof Pers 2010, ISBN 978 90 5625 323 3 Omvang 128 blz. Formaat 12,5 x 20 cm. Uitvoering genaaid-gebrocheerd, in omslag met flappen NUR 700, Prijs € 12,95 Pokrof 2 1 In het oosters christendom is bidden naar het Oosten de gewone gebedsrichting, behalve in bepaalde oosters- katholieke geloofsgemeenschappen die onder invloed van Vaticanum II de gebedsrichting naar de verzamelde gelovigen hebben gewend, zoals hier tijdens een Grieks- katholieke Goddelijke Liturgie in een Latijns kerkge- bouw in Roemenië. (Foto: L. van Leijsen)