Jaargang 57 Nummer 3

1 2 Pokrof Het fragment dat wij voor de meditatie hebben gekozen kan als illustratie dienen voor wat moeder Jelena “de werking van Gods genade” noemt. Het is eigenlijk te lang voor een meditatie in Pokrof én te mooi om in te korten. We hebben gekozen voor de schoonheid. Tijdens één van haar zoektochten naar haar man en moeder is het Jelena gelukt om naar haar Warschause huis terug te keren en er wat spullen op te halen… Fusillade November 1944, na de val van Warschau. (...) De spullen stonden ingepakt op vijf plaatsen. Reeds een uur en een kwartier was verstreken sinds Nikolai [haar begeleider, K.T.] was weggegaan, en hij kwam maar niet terug... “Wat moet ik nu doen?” Ze zou dus wel het gevaar onder ogen moeten zien en onmiddellijk naar de sleepwagen terug moeten Meditatie Over de werking van Gods genade in de moderne wereld gebracht. Na de dood van Stalin (1953) is het haar gelukt een internationale wetenschappelij- ke carrière overeenkomstig haar talenten te maken en belangrijke prijzen te winnen. Als eerbetoon ligt ze begraven op het astronomen- kerkhof op het territorium van het Pulkovo- Observatorium te St. Petersburg. Ik herinner mij een aantal van haar collegae die op haar lezingen in de Theologische Academie aanwezig waren. Er kwamen ook opmerkelijk veel artsen naar de Academie om naar moeder Jelena te luisteren. Zo hebben de twee schijnbaar niet te rijmen lijnen van haar leven een soort synthese naar buiten toe gevonden. Dit heeft mijns inziens soms geleid tot het gladstrijken of de negatie van belangrijke biografische vragen met betrekking tot dit leven. Dit is onder andere relevant in het kader van gesprekken over haar heiligverklaring. Jelena’s beslissingen horen uiteraard in een bepaalde historische context, een eerste laag, maar dienen ook tegen de achtergrond van haar persoonlijkheid te worden geplaatst, een tweede laag. De historische context is die van het totali- tarisme: aangezien Jelena’s memoires tijdens het Sovjetregime waren geschreven, leest men er niets over politiek. Omdat juist politiek het leven in de USSR bestempelde, ontstaan er grote lacunes voor het begrijpen van Jelena’s biogra- fie. Een derde laag hangt samen met de proble- matiek van zelfreflectie: hoe waarderen men- sen, in dit geval moeder Jelena, hun verleden en de gemaakte keuzes. Hoe rijmde zij de opdracht “God, Vaderland en jeugd te dienen” met het opofferen van de levens van haar gezin? Wat vond ze er later van dat zij niet naar Polen terug- gegaan was toen die gelegenheid zich voordeed? Voor zelfreflectie is tijd en geestelijke ruimte (rust en distantie) nodig. Het lijkt dat het Jelena aan deze ruimte ontbrak, zelfs ondanks het schrijven van haar autobiografische boek. Echter, net als een “ridder des geloofs” uit Kierkegaards Vrees en beven benadrukte ook moeder Jelena dat het belangrijkste in het leven het besef is permanent voor God te staan. Ondanks alle verdere ontberingen, waaronder gevangenisstraf, bleef ze volledig op God ver- trouwen. Het gaat uiteindelijk om de waarden- schaal (axiologie) van de ander, d.w.z. om het leggen van accenten en prioriteiten, dat voor de lezer niet altijd toegankelijk is. Ook bij Kierkegaard blijft de “ridder des geloofs” overi- gens voor de ander uiteindelijk ongrijpbaar. Katja Tolstaja