Jaargang 50 Nummer 1

POKROF 4 De Byzantijnse liturgie kent net als de Latijnse liturgische traditie een muzikale opbouw van de liturgie met vaste gezangen afge- wisseld door wisselende gezan- gen. In oost en west vormen de vaste gezangen het geraamte van de liturgie, terwijl de wisselende gezangen de kleur ervan bepalen, afhankelijk van de tijd van het liturgische jaar of het feest dat wordt gevierd. De Byzantijnse kerken vermel- den bij alle wisselende gezangen steeds de toon (de toonsoort, of het melodietype, in het Slavisch ‘glas’ genoemd), waarin het gezang moet worden uitgevoerd. In totaal zijn er acht verschillen- de tonen. Dit systeem van de acht tonen wordt ook wel ‘Oktoïch’ genoemd. Het is de basis van de liturgische muziek en een goede leidraad voor de muzikale orga- nisatie van de diensten. Oude wortels Er lijkt een grote overeenkomst te bestaan tussen het Griekse sys- teem van de acht tonen en de mid- deleeuwse, Gregoriaanse (kerk-) toonladders, die ook een vaste reeks van acht tonen kennen. Het is echter een misvatting dat het Gregoriaanse systeem hetzelfde zou zijn als het systeem waarmee de Grieken werkten. Rond de oorsprong van het Griekse systeem van de acht tonen leven nog veel vragen. Sommige onderzoekers veronderstellen dat deze patronen zijn ontwikkeld in samenhang met bepaalde planeten en hun stand aan het firmament. Anderen koppelen de acht tonen aan ethische eigenschappen van de mens als majesteit, mannelijkheid en vrouwelijkheid. Opmerkelijk is dat bepaalde patronen zoals die door de Grieken gebruikt werden ook terug te vinden zijn bij de Hindoes (raga) en bij de Arabieren (maqam). De ‘oude’ Grieken gaven de voor- keur aan vocale muziek, die door het woord en de trillingen van de De Acht Tonen in de Byzantijnse muziek Zangers (detail van Russische icoon, 17e eeuw). Het Systeem van de Acht Tonen is het basissysteem van de Byzantijnse kerkmuziek. Het bestaat uit acht 'modi' of vormen waar de melodieën omheen zijn gecomponeerd. Volgens een oude traditie was het de heilige Johannes van Damascus (†760) die het systeem van de acht tonen ontwikkelde, gebaseerd op de stemmen binnen het octaaf. Hoewel hij veel gezangen en hymnen voor de eredienst schreef en daar de muziek bij componeerde, bestaat het systeem van de acht tonen al veel langer. Zo wordt door sommige historici St. Severus van Antiochië (†528) gezien als de waarschijnlijke ‘uitvinder’ van de Acht Tonen.