Perspectief 2022-58 SYNODALITEIT
Perspectief Perspectief wordt uitgegeven door de Katholieke Vereniging voor Oecumene www.oecumene.nl Meld mij aan voor de Nieuwsbrief van Perspectief Foto cover: L Janet Brooks-Gerloff Unterwegs nach Emmaus (1992 Reichsabtei Kornelimünster ydia Janssen, God is groter dan ons hart. Antonius Jan Glazemaker (1931-2018) aartsbisschop in een tijd van verandering. Utrecht, KokBoekencentrum Uitgevers, 2020, 452p. + een fotokatern van 16p.
2022-58 III Inhoud Redactioneel 1 DEEL 1 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK 3 Synodaliteit in het leven van de Kerk 4 Drs. Geert van Dartel 1. Inleiding ...................................................................................................................................................................................4 2. De hele Kerk ...........................................................................................................................................................................4 3. Breekpunten...........................................................................................................................................................................5 4. Geestelijke grondslag.........................................................................................................................................................6 5. Receptive ecumenism ........................................................................................................................................................6 6. De toekomst tegemoet .....................................................................................................................................................7 Openingswoord 9 Mgr. Dr. J. van den Hende Synodaliteit: enkele reflecties vanuit Orthodox perspectief 11 v. Dr. Michael Bakker 1. Inleiding ................................................................................................................................................................................ 11 2. Diversiteit binnen de gekerstende oikoumene (bewoonde wereld)............................................................ 12 3. Orthodoxe diaspora in Nederland ............................................................................................................................. 13 4. Parochie en parochiegeestelijken .............................................................................................................................. 14 5. Gedeeld priesterschap .................................................................................................................................................... 14 Synodaal en episcopaal vraagt evenwichtskunst 15 Mr. Lydia Janssen 1. Inleiding ................................................................................................................................................................................ 15 2. Synodaal proces cruciaal ............................................................................................................................................... 15 3. Besluitvorming over tweede huwelijk na scheiding............................................................................................ 16 4. Wat helpt voor een goed proces................................................................................................................................ 18 5. Evenwichtskunst ................................................................................................................................................................ 19
IV Perspectief Aan elkaar gegeven: Een protestants perspectief op synodaliteit 21 Prof. dr. Arnold Huijgen 1. Inleiding ................................................................................................................................................................................ 21 2. Kerkelijk-structurele kant ............................................................................................................................................... 22 3. Theologisch-geestelijk .................................................................................................................................................... 24 Alle stemmen gelden. De uitdaging van het congregationalisme. 28 Dr. Teun van der Leer 1. Inleiding ................................................................................................................................................................................ 28 2. Opkomst congregationalisme ..................................................................................................................................... 28 3. De gemeente a ls beslisorgaan ................................................................................................................................... 30 4. De praktijk............................................................................................................................................................................ 32 5. Overwegingen en aanbevelingen .............................................................................................................................. 33 Synodaliteit en de ‘gewone gelovige’ 37 Prof. dr. Marcel Sarot 1. Paus Franciscus’ eigen wijze van gezags-uitoefening ....................................................................................... 37 2. Synodaal proces ................................................................................................................................................................ 39 3. Clericalisme ......................................................................................................................................................................... 40 4. Sensus fidei.......................................................................................................................................................................... 42 5. Volk Gods ............................................................................................................................................................................. 42 6. Oecumene............................................................................................................................................................................ 43 Enkele centrale gedachten 48 Mgr. Dr. G. de Korte
2022-58 V DEEL 2 THEOLOGISCH BERAAD OVER SYNODALITEIT 51 Theologisch beraad over synodaliteit 52 Prof. dr Peter Nissen ‘Synodaal’: (bijna) een scheldwoord! 55 Dr. Ad van der Dussen 1. Ontstaansgeschiedenis: 1944 en 1967..................................................................................................................... 55 2. De fusie van GKV en NGK.............................................................................................................................................. 57 3. Conclusies ............................................................................................................................................................................ 58 “Synodale praktijk” in de Oud-Katholieke Kerk van Nederland 60 Can. Drs. Wietse van der Velde 1. Achtergronden................................................................................................................................................................... 60 1.1. Geschiedenis .........................................................................................................................................................................61 1.2. Episcopale aspect ................................................................................................................................................................61 1.3. Synodale aspect ...................................................................................................................................................................62 2. Huidige praktijk ................................................................................................................................................................. 63 2.1 Collegiaal Bestuur ...............................................................................................................................................................63 2.2. Synode .....................................................................................................................................................................................64 2.3. Functionering tot nu toe ..................................................................................................................................................65 2.4. Toekomstige samenstelling en bevoegdheden van de Synode......................................................................66 2.5. Provinciale Synode van de Geestelijkheid ................................................................................................................66 2.6. Gemeentevergaderingen .................................................................................................................................................66 2.7. De Unie van Utrecht van Oud-Katholieke Kerken .................................................................................................67 3. Toekomst.............................................................................................................................................................................. 67 Synodaliteit in de Anglicaanse traditie 68 Rev. Matthias Thijs 1. Geschiedenis ....................................................................................................................................................................... 68 2. Synodaliteit in de praktijk.............................................................................................................................................. 69
VI Perspectief Synodaliteit en de Protestantse Kerk 72 Dr. Arjan Plaisier 1. Intro ........................................................................................................................................................................................ 72 2. Presbyteriaal-synodaal.................................................................................................................................................... 72 3. Kritische vragen ................................................................................................................................................................. 74 Synodaliteit in de Evangelische Broedergemeente 76 Ds. Johannes Welschen 1. Ontwikkeling van de structuren.................................................................................................................................. 76 2. Actuele structuur............................................................................................................................................................... 77 2.1. Unitas Fratrum - wereldwijde Broedergemeente ..................................................................................................77 2.2. Europees-Continentale Provincie .................................................................................................................................78 3. Is dat Synodaliteit? ........................................................................................................................................................... 79 3.1. Een parlementair systeem ...............................................................................................................................................80 3.2. Hoe zijn de leden bij de besluiten van de Synode betrokken?........................................................................80 4. Conclusie .............................................................................................................................................................................. 81 Personalia 82 Colofon 87
2022-58 1 Redactioneel In juni 2022 presenteerden de Nederlandse bisdommen en de Konferentie van Nederlandse Religieuzen (KNR) de eerste oogst van het Synodale Proces in ons land. Alle scepsis vooraf ten spijt was de oogst van een jaar samen op weg gaan veel groter dan verwacht. Het is bemoedigend en een teken van hoop dat er in de bisdommen, parochies en bij religieuzen zo veel in beweging is gekomen. Dat is terug te lezen in de openbare verslagen. In het Synodaal Proces is de oecumenische relatie met andere kerken een belangrijk aandachtspunt. In alle kerkelijke tradities is synodaliteit een wezenlijk kenmerk van de Kerk, hoewel synodaliteit in kerkelijke structuren en processen op uiteenlopende manieren wordt vormgegeven. Alle reden dus om in dit jaar met vrienden uit de oecumene in ons land samen te verkennen wat synodaliteit in de kerken betekent en wat we daarbij van elkaar kunnen leren. Dit nummer van Perspectief doet daar verslag van. Het bestaat uit twee gedeeltes, die beide voorafgegaan worden door een inleidend artikel. In het eerste deel van dit nummer vindt u de inleidingen van het symposium “Synodaliteit in het leven van de Kerk”, dat de Katholieke Vereniging voor Oecumene op 25 maart 2022 in Oss hield. Het tweede deel bestaat uit bijdragen van leden van de Beraadgroep Geloof en Kerkelijke Gemeenschap van de Raad van Kerken in Nederland over de praktijk van synodaliteit in verschillende kerken. Samen laten deze twee delen zien hoe synodaliteit in de verschillende kerkelijke tradities in ons land functioneert. Geert van Dartel Hoofdredacteur
2 Drs. Geert van Dartel Perspectief
2022-58 3 DEEL 1 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK
2022-58 DEEL 1 4 Synodaliteit in het leven van de Kerk Drs. Geert van Dartel 1. Inleiding Met het Synodaal Proces (2021-2023) heeft paus Franciscus een beweging in gang gezet die van grote betekenis kan worden voor de toekomst van de Kerk. “De weg van de synodaliteit is de weg die God van de Kerk van het derde millennium verwacht”, zei paus Franiciscus in 2015 in zijn toespraak bij de vijftigste verjaardag van de Bisschoppensynode door Paulus VI. Het Synodaal Proces van paus Franciscus reikt veel verder dan een synode van bisschoppen alleen. Het samen op weg zijn – het syn hodos – betreft de hele Kerk en alle geledingen. Daarom die wereldwijde consultatie die in 2023 zal uitmonden in een Bisschoppensynode in Rome. Een consultatie waarbij niet alleen rooms-katholieken betrokken worden, maar waar uitdrukkelijk ook plaats is voor de visies en ervaringen van andere kerken. Op 25 maart jl. vond in het kader van dit proces in de Titus Brandsmaparochie te Oss een studiemiddag plaats over de synodaliteit van de Kerk. Theologen van verschillende kerken legden uit wat synodaliteit in hun kerkelijke traditie betekent en hoe synodaliteit functioneert. 2. De hele Kerk In zijn openingswoord maakte Mgr. dr. Hans van den Hende duidelijk dat synodaliteit geen nieuwlichterij is. Synodaliteit heeft oude wortels en gaat terug tot de tweede helft van de tweede eeuw. Het Tweede Vaticaans Concilie drong er op aan dat de synodaliteit van de Kerk opnieuw tot bloei zou komen. De Bisschoppensynodes zijn daar een vrucht van. Het Synodaal Proces dat alle geledingen van de Kerk bij de reflectie op de toekomst van de
2022-57 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK Synodaliteit in het leven van de Kerk 5 Kerk wil betrekken, zet een stap verder. Mgr. Van den Hende sprak de hoop uit dat deze oecumenische studiemiddag goede vruchten mag voortbrengen die meegenomen kunnen worden in de rapportage van de Nederlandse Kerkprovincie aan de wereldwijde Bissschoppensynode in 2023. Synodaliteit behoort tot de grondstructuur van de Kerk. Daarover was men het op deze studiemiddag van meet af aan wel eens. Tegelijkertijd bleek dat synodaliteit al naar gelang de kerkstructuur (episcopaal, presbyteriaan, congregationalistisch) verschillende gestalten heeft en ook verschillend functioneert. Synodaliteit is als zodanig nog geen garantie voor een optimale gemeenschap, actieve betrokkenheid en missionaire geest. 3. Breekpunten Hoezeer het kan erom kan spannen bleek in de bijdrage van dr. Michael Bakker, rector van het St-Irenaeus Instituut in Nijmegen en priester van de parochie Nicolaas van Myra in Amsterdam. Bakker schetste tegen de achtergrond van de oorlog in Oekraïne hoe synodaliteit in de Russisch-Orthodoxe Kerk op vier niveaus functioneert: wereldwijd, nationaal, parochie en huisgezin. De band van eenheid in de Kerk wordt gewaarborgd door de band met de lokale bisschop en de patriarch. Vanwege de opstelling en uitspraken van patriarch Kirill over de oorlog in Oekraïne, werden de spanningen in de parochie dermate groot, dat de geestelijken, later gesteund door de parochievergadering, besloten om over te stappen naar een andere jurisdictie. Bakker maakte duidelijk dat synodaliteit als bij elkaar horen en samen op weg zijn, op ieder niveau om invulling vraagt en dat synodaliteit stuk gaat als het verwordt tot een machtsrelatie. Lydia Janssen, die 2021 een biografie publiceerde over mgr. Antonius Glazemaker, ging in op het functioneren van synodaliteit in de Oud-Katholieke Kerk. In de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw nam de Kerk belangrijke beslissingen met betrekking tot het inzegenen van een tweede huwelijk, homoseksualiteit en de toelating tot de ambten. Eén van de redenen voor het schrijven van de biografie was, dat in het proces van verandering de band van gemeenschap behouden bleef. Het onderzoek bevestigde dat de persoon van aartsbisschop Glazemaker in het proces van synodaal overleg, een cruciale rol speelde.
DEEL 1 6 Drs. Geert van Dartel Perspectief Zo zou je kunnen zeggen dat in het voorbeeld van de Oud-Katholieke Kerk het episcopale en synodale element met elkaar verbonden bleven. 4. Geestelijke grondslag In de reformatorische traditie hebben veel keken afscheid genomen van het persoonlijk ambt van bisschop. De functies van de klassieke bisschop zijn ondergebracht in de ambtelijke vergaderingen zoals een synode. Prof. Arnold Huijgen schetste langs twee lijnen hoe synodaliteit functioneert in de gereformeerde kerken. Uitgangspunt in de presbyteriaal-synodale kerkstructuur is dat de kerk niet door enkelen, maar door velen wordt geregeerd. De Heilige Geest is aan alle gedoopten gegeven en geen kerk zou over een andere kerk mogen heersen en geen ambt zou over een ander ambt mogen heersen. Een ambt in de kerk is allereerst een dienst. In de kerk zijn we aan elkaar gegeven en dat zou zichtbaar moeten zijn in de wijze waarop we met elkaar omgaan. De praktijk van het presbyteriaal-synodale bestuur is weerbarstiger. De synode komt eenmaal in de drie jaar voor drie weken bij elkaar. Het is steeds moeilijker om mensen te vinden die hiervoor tijd en energie willen en kunnen vrijmaken. En als het over de moeilijke vragen gaat rond huwelijk, seksualiteit en ambt, dan zit het eigenlijk muurvast. Een herbezinning op de theologische en geestelijke grondslag van synodaliteit, zoals die destijds geformuleerd zijn door Calvijn en Bucer zou ons misschien kunnen helpen. Frappant is volgens Huijgen dat het synodale proces in de RK Kerk precies die grondgedachten op wil pakken. Het gaat daarbij niet alleen en op de eerste plaats om de interne kant van de Kerk, maar nadrukkelijk ook om de missio in de wereld. Altijd vanuit de communio (gemeenschap) en participatio (actieve deelname). In het huidige tijdsgewricht waarin gelovigen volgens de cijfers van het SCP echt een minderheid geworden zijn, heeft de missionaire opdracht prioriteit. 5. Receptive ecumenism Dr. Teun van der Leer, baptist en onlangs aan de VU gepromoveerd op een onderzoek naar de Believers Church Tradition, bracht de congrationalistische visie en ervaring op synodaliteit in. Kenmerk van de vrije kerken waartoe de Baptisten behoren is dat er geen geordineerd ambt is en dat in principe iedere gedoopte tot een dienst aan de gemeente geroepen is. Ook als voorganger. In zijn voordracht sloot Van der Leer aan op het idee van
2022-57 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK Synodaliteit in het leven van de Kerk 7 de Receptive Ecumemism. Op de weg van de oecumene leren we van elkaar en mogen we veel van elkaar ontvangen. Met betrekking tot het synodaal proces in de Rooms-Katholieke Kerk gaf Van der Leer vijf aanbevelingen: 1. Stimuleer het geloofsgesprek; 2. Leer naar elkaar te luisteren; 3. Wees geduldig; 4. Trap niet in de valkuil dat het een democratisch proces; 5. Wees niet bang voor dynamiek en heb er vertrouwen in dat de Heilige Geest in de Kerk werkzaam is. De laatste bijdrage was van prof. Marcel Sarot, hoogleraar systematische theologie in Tilburg en voorzitter van de Katholieke Vereniging voor Oecumene. Sarot ging in op de betekenis van paus Franciscus voor het Synodaal Proces. Naar de overtuiging van Sarot wil paus Franciscus met het Synodaal Proces een nieuwe weg in slaan. Dat blijkt uit alle impulsen die hij de afgelopen negen jaar heeft gegeven. In het synodaal proces wordt synode niet langer opgevat als een bijeenkomst en is het adviseren van bisschop of paus ook niet het primaire doel. Belangrijk is dat wij samen op weg zijn (syn hodos) en met wie wij op weg zijn. Wat dat laatste betreft gaat de aandacht van paus Franciscus daarbij allereerst uit naar gemarginaliseerden en armen, niet naar ambtsdragers of gearriveerden. Als de Kerk ten ene male niet bedoeld is als instituut dat macht heeft of verdeelt, dan heeft dat consequenties voor de communicatie en de besluitvorming. In de optiek van paus Franciscus kan het dan ook niet uitblijven dat alle gedoopten op één of andere manier betrokken worden in het proces. Bovendien heeft het ook consequenties voor het functioneren van de Petrusdienst in de ene Kerk, die de communio dient en zich er niet boven verheft. Als deze denklijnen in de komende jaren bewaarheid zouden worden, zal dat de communio van de kerken zeker vooruit helpen. 6. De toekomst tegemoet De studiemiddag werd afgesloten met de viering van de vespers op het feest van de Aankondiging van de Heer. Hierin ging Mgr. dr. Gerard de Korte voor. In zijn overweging stelde hij dat er in de Rooms-katholieke Kerk van ons land nog veel scepsis is ten aanzien van het Synodaal Proces. Sommigen vrezen een tweede Noordwijkerhout, anderen zijn bevreesd om de spannende vragen, die ook vandaag aan de orde zijn gekomen, open te bespreken. Het feest van de annunciatie kan ons helpen om vertrouwen een nieuwe toekomst, die we nog niet kennen, tegemoet te gaan. “Christus heeft zijn hand op ieder van
DEEL 1 8 Drs. Geert van Dartel Perspectief ons gelegd. Dat vormt het geestelijk fundament om elkaar vast te houden en te accepteren. In alle verscheidenheid zijn wij, in kracht van Gods Geest, samen op weg om het Evangelie van Jezus Christus zichtbaar te maken in de wereld van vandaag.”
2022-58 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK 9 Openingswoord Mgr. Dr. J. van den Hende In 2015, bij de vijftigste verjaardag van de oprichting van de Bisschoppensynode door paus Paulus VI, benadrukte paus Franciscus in een toespraak het belang van synodaliteit. Paus Franciscus benadrukte dat God van de Kerk vraagt dat zij synodaal is. De paus zei “De weg van synodaliteit is de weg die God van de Kerk van het derde millennium verwacht”. Synodaal wordt afgeleid van het Griekse woord ‘sun hodos’: het samen op weg zijn met verschillende geledingen van de Kerk. De oproep van paus Franciscus betekent niet dat het synodaalzijn van de Kerk pas van recente datum is, of nu pas van de grond moet komen. Integendeel, synodaliteit heeft oude wortels. De canonist en later bisschop van Lugano, Eugenio Correcco (1931-1995), maakte in zijn studies over kerkgemeenschap en synodaliteit duidelijk dat de Kerk reeds in het begin een structuur kende van samenkomen en samen op weg gaan in geloof. Reeds in de tweede helft van de tweede eeuw werden synodes gehouden. In de derde eeuw werden synodes een vast onderdeel van de opbouw van de Kerk. Ook het document van de Internationale Theologencommissie uit 2018, getiteld ‘De Synodaliteit in het leven en de zending van de Kerk’ gaat in op het grondgegeven van synodaliteit in het licht van de apostolische traditie. Het Tweede Vaticaans Concilie benadrukte in 1965 in het document ‘Christus Dominus’ (art. 36) de betekenis van synodes en concilies vanaf de eerste eeuwen, en spreekt de wens uit dat synodes en concilies die van oudsher in de Kerk bestonden tot nieuwe bloei zouden komen. Vandaag op deze studiemiddag staat de synodaliteit van de Kerk als onderwerp centraal: synodaliteit als constitutieve dimensie van de Kerk. Deze studiemiddag heeft alles te
DEEL 1 10 Mgr. Dr. J. van den Hende Perspectief maken met de Bisschoppensynode die in 2023 in Rome gehouden gaat worden over synodaliteit. Ter voorbereiding op die synode heeft paus Franciscus gevraagd om wereldwijd in alle bisdommen als gelovigen naar elkaar te luisteren en met elkaar te spreken, en ook in dialoog te gaan met andere christenen en alle mensen van goede wil. Met het oog op de aanstaande Bisschoppensynode worden we uitgenodigd om in gezamenlijkheid na te denken en te reflecteren op het gegeven dat samen op weg gaan wezenlijk is voor de Kerk van Christus teneinde de weg van het evangelie te kunnen gaan met alle geledingen van het Volk van God, in kracht van de Heilige Geest. Vandaag spreek ik de hoop uit dat deze oecumenische studiemiddag met reflectie en uitwisseling goede vruchten mag voortbrengen waarvan we uiteindelijk als Nederlandse kerkprovincie ook iets kunnen meenemen in onze rapportage aan het secretariaat van de Bisschoppensynode in Rome als bijdrage vanuit Nederland aan de voorbereiding van de wereldwijde Bisschoppensynode over synodaliteit. Synodaliteit maakt deel uit van onze roeping als Kerk van Christus om te komen tot gemeenschap (communio), waarachtige deelname (participatio) en zending (missio) in de wereld van vandaag en morgen. Ik dank de Katholieke Vereniging voor Oecumene voor het mogelijk maken van deze bijeenkomst vandaag en wens (ons) u allen een vruchtbare middag toe. + J. van den Hende Bisschop referent oecumene
2022-57 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK 11 Synodaliteit: enkele reflecties vanuit Orthodox perspectief v. Dr. Michael Bakker 1. Inleiding Een maand voor de bijeenkomst in Oss begon de Russische invasie van Oekraïne en dit had grote gevolgen. De Orthodoxe parochie van de Heilige Nikolaas van Myra in Amsterdam, waaraan ik als priester ben verbonden, kwam in stormachtig vaarwater terecht, toen haar geestelijkheid zich tegen deze oorlog uitsprak. Aan deze storm is hopelijk een einde gekomen, nu ruim drie kwart van de parochianen zich tijdens een stemming uitgesproken hebben voor het juridisch verbreken van de band met het Patriarchaat van Moskou. Ik en mijn medegeestelijken waren al twee maanden eerder overgegaan naar het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel. Tijdens een eerdere stemming van de Algemene Parochievergadering was echter net niet de vereiste twee derde meerderheid gehaald voor een overstap van de parochie. We kunnen nu onze aandacht weer richten op het gewone parochieleven en de opvang van vluchtelingen uit Oekraïne en Rusland. De verschrikkelijke oorlog tegen Oekraïne gaat nog steeds in alle hevigheid door terwijl ik dit schrijf. Moge God spoedig een einde aan dit bloedbad maken! De ervaringen van de afgelopen maanden bieden de mogelijkheid om te reflecteren over hoe synodaliteit in de praktijk functioneerde in bovenstaand geval en in het emancipatieproces dat de kwart miljoen Orthodoxen in Nederland aan het doormaken zijn. Hieronder beschrijf ik mijn gedachten hierover aan de hand van vier aspecten:
DEEL 1 12 v. Dr. Michael Bakker Perspectief 2. Diversiteit binnen de gekerstende oikoumene (bewoonde wereld) Het Romeinse rijk had als veel andere veelvolkerenstaten megalomane trekjes. Men beschouwde de grenzen van het rijk als samenvallend met de grenzen van de bewoonde wereld (in het Grieks: oikoumene). Daarbuiten leefden ‘barbaren’. Toen het rijk christelijk was geworden ontstonden er vijf grote jurisdicties met als zetels steden met veel historie, aanzien en macht: Rome, Constantinopel (of Nieuw-Rome zoals de naar keizer Constantijn vernoemde stad ook werd genoemd), Alexandrië, Antiochië en Jeruzalem. Het Westerse deel van rijk had één kerkelijk hoofdcentrum, het Oosterse deel vier. Toen het Westerse deel onder de voet gelopen werd door Germaanse stammen, was het de Paus van Rome die de kerkelijk de zaak bij elkaar moest houden. In het Oosten nam de keizer, die zijn hoofdstad in 330 naar de oevers van de Bosporus had verplaatst, deze rol vaak op zich. De vier Oosterse patriarchaten bakkeleiden regelmatig over theologische en minder theologische kwesties, verbraken soms de eucharistische communie en herstelden deze weer. Deze ervaring met onafhankelijke kerkelijke entiteiten die synodaal met elkaar samenwerken heeft ervoor gezorgd dat de ongedeelde kerk op concilies (in het Grieks: synodes) afspraken heeft gemaakt over onder andere de mogelijkheid van geestelijken om over te stappen van de ene naar de andere jurisdictie. Van deze canonieke procedures kon ik samen met zes medegeestelijken gebruik maken toen we eerst als priesters en diakens en vervolgens ook als parochie overgingen van het Patriarchaat van Moskou naar het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel. Er was hier geen sprake van scheuring zoals in sommige media werd gezegd. Hetzelfde geldt trouwens ook voor de eenzijdige verbreking van de communie met Constantinopel door het (relatief jong) Patriarchaat van Moskou in 2018. De reden hiervoor was de erkenning door Constantinopel van een autocefale (onafhankelijke) kerk in Oekraïne, wier grondgebied de Russische kerk claimt als de hare. Mettertijd lossen veel van dit soort niet-theologische conflicten zich weer op zoals heel recent het herstel van communie van de Noord-Macedonische kerk met die van Constantinopel en van Servië na 70 jaar. In de kerkelijke context moet je vaak in decennia of zelfs eeuwen denken in plaats van in maanden of jaren. Ik ben er vrij zeker van dat vroeg of laat Oekraïne een onafhankelijk Orthodoxe kerk met zelfs de status van patriarchaat krijgt. Uiteraard verzet patriarch Kirill zich uit alle macht tegen deze ontwikkeling, want dat zou betekenen dat de Oekraïense kerk groter is dan de Russische (ook patriarchen kunnen
2022-58 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK Synodaliteit: enkele reflecties vanuit Orthodox perspectief 13 zeer menselijk zijn). Deze kerkelijk familieruzie is nu deels verweven geraakt met de imperiale (megalomane) ambities van president Poetin die zelfs een bloedige oorlog heeft ontketend om de veelvolkerenstaat, die de Sovjet-Unie was, te herstellen. 3. Orthodoxe diaspora in Nederland De diversiteit in liturgische gebruiken en dogmatisch verwoording binnen Vroege Kerk had als tegenwicht de levendige uitwisseling in brieven en personen tussen de verschillende gemeenschappen en later ook synodes. Verschillen verhardden zich echter, zeker toen oikoumene uiteenviel in verschillende prinsdommen en koninkrijken en grote groepen christenen onder niet-christelijke overheersing kwamen. Dit is een belangrijke reden voor het eerste grote schisma van de kerk, tussen Chalcedoonse en niet-Chalcedoonse christenen, dat nu al 1500 jaar duurt. Door revoluties, oorlogen (inclusief de huidige in Oekraïne) en andere ontwikkelingen zijn grote aantallen christenen uit het Oosten en het Zuiden in het Westen, inclusief in Nederland, terecht gekomen. Het betreft zowel Chalcedoonse christenen (in de terminologie van het de Wereldraad van Kerken: Oostersorthodoxen) en niet-Chalcedoonse (Oriëntaals-orthodoxen of miafysitische Orthodoxen). Het aantal mensen met een Orthodoxe achtergrond (de twee families samen) wordt geschat op zo’n kwart miljoen in Nederland en dit aantal is groeiende. Na eeuwen gescheiden van elkaar geleefd te hebben, bevinden zij zich nu samen in de diaspora en zijn vaak druk bezig om enerzijds te integreren in onze samenleving en anderzijds uitdrukking te geven aan hun religieuze identiteit. Dit laatste is vaak nauw verbonden met hun etnische identiteit, maar men zoekt ook contact met mede-immigranten met wie het label ‘Orthodox’ gedeeld wordt. Organisatorisch is dit uiteraard best een opgave want er is geen keizer meer die naar eenheid streeft en voor synodes is de tijd nog te vroeg. Ondanks de scheiding tussen kerk en staat helpt de Nederlandse overheid een handje door te zeggen dat ze graag met de Orthodoxen wil spreken, maar dan wel met één orgaan (zoals ze met de Islamieten ook heeft gedaan). Inmiddels hebben we als Oosters- en Orëntaalsorthоdoxe families eerst twee eigen koepels opgericht die vervolgens samen de Orthodoxe Zendende Instantie (OZI, zie www.orthodox.nl) hebben gevormd. In oktober 2021 heeft minister Sander Dekker de OZI voorlopig erkend. Ondanks het feit dat de Oosters-
DEEL 1 14 v. Dr. Michael Bakker Perspectief en Orëntaals-orthоdoxe families nog niet officieel de eucharistische communie hersteld hebben werken we goed samen: een mooi stukje synodaliteit. 4. Parochie en parochiegeestelijken Als ik terugkijk op de drie maanden waarin onze parochie zich in heel zwaar weer bevond, dan zie ik twee factoren die ons in staat stelden om vol te houden en waar nodig snel te handelen. Allereerst noem ik het pastorale team van vier priesters en een diaken (plus een priester en diaken in ruste). Na het uitbreken van de oorlog hadden we niet veel overleg nodig om te weten waar we gezamenlijk stonden en wat ons te doen stond. In bredere zin gold hetzelfde voor verreweg het grootste deel van het parochiebestuur in nauwe en brede zin. We bleken zo veel energie en expertise in huis te hebben! Ook toen we de mogelijkheid onder ogen zagen dat Moskou ons kerkgebouw zou afnemen, beseften we dat we dan elders weer opnieuw zouden kunnen beginnen. Mensen zijn belangrijker dan de stenen. En synodaliteit in de vorm van geestelijken en parochianen die nauw samenwerken vormen het hart van een basiseenheid van de kerk: de parochie. 5. Gedeeld priesterschap Bovenstaand gedeeld priesterschap heeft een aspect dat ik apart wil noemen. Over het algemeen zijn parochiegeestelijken in de Orthodoxe kerk getrouwd. Zeker in moeilijke omstandigheden kan een levenspartner een belangrijke steun zijn. Mijn priesterschap is iets dat ik draag samen met mijn vrouw. Ik zou het anders niet kunnen en willen. Ik wens het onze Rooms-katholieke zusterkerk van harte toe dat ze na 1000 jaar het verplichte celibaat weer afschaft. Daarmee wordt een reservoir geopend van getrouwde viri probati, die hun met hun levenservaring en talenten de werkers kunnen zijn die de Kerk zo hard nodig heeft.
2022-58 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK 15 Synodaal en episcopaal vraagt evenwichtskunst1 Mr. Lydia Janssen 1. Inleiding Dank u wel voor de uitnodiging om hier iets te vertellen over de ervaringen van de Oud-Katholieke Kerk in Nederland met synodale processen. Voordat ik dat doe, in schema de organisatie van onze kerk: de kerk wordt sinds 1982 bestuurd door een Collegiaal Bestuur, met daarin beide bisschoppen en gekozen vertegenwoordigers van de geestelijken en de leken. De algemene synode bestaat uit vertegenwoordigers van de parochies en van de geestelijken en komt minstens eens per jaar bijeen. Deze synode heeft een adviserende rol richting Collegiaal Bestuur en heeft het budgetrecht. De agenda van de synode wordt in alle parochies vooraf besproken. Behalve een Collegiaal Bestuur en een algemene synode, kennen we een provinciale synode van alle geestelijken van beide bisdommen. Deze provinciale synode is eveneens adviserend.2 Om u in onze ervaringen te laten delen stel ik u voor aan Antonius Jan Glazemaker, aartsbisschop van Utrecht van 1982 tot 2000. Samen met zijn collega bisschop van Haarlem3 leidde hij de kerk in een periode van veel veranderingen. Zo gingen de bisschoppen de kerk samen met geestelijken en leken besturen, werd de liturgie vernieuwd, werd inzegening van een tweede huwelijk na scheiding mogelijk en werden vrouwen toegelaten tot het drievoudig ambt van diaken, priester en bisschop. 2. Synodaal proces cruciaal Ik ben de biografie4 van Glazemaker gaan schrijven omdat ik me afvroeg hoe het toch kon dat zulke ingrijpende veranderingen tamelijk rimpelloos zijn ingevoerd, zonder al te veel polarisatie. In mijn onderzoek bleek het synodaal proces daarin cruciaal te zijn. Wat ook
DEEL 1 16 Mr. Lydia Janssen Perspectief belangrijk was: Glazemaker hield van besluitvorming in een synodaal proces en maakte dit proces ook persoonlijk door. Hij was zeker geen heilige en ook niet alle synodale processen in zijn ambtsperiode verliepen goed, toch vermoed ik dat er nu, twintig, dertig jaar later terugkijkend op die periode, voor onze eigen kerk en misschien ook voor synodale processen in andere kerken, inspiratie valt te putten uit de besluitvorming toen. 3. Besluitvorming over tweede huwelijk na scheiding Om het concreet te maken zoom ik in op één van de thema’s die in de jaren tachtig en negentig speelde: het inzegenen van een tweede huwelijk na scheiding.5 Deze casus schetst naar mijn idee een goed beeld van een aantal synodale processen uit die jaren. De Oud-Katholieke Kerk ziet het sluiten van een huwelijk als een zaak van de burgerlijke overheid. Na die sluiting kunnen oud-katholieken het sacrament van de inzegening ontvangen. Vanwege o.a de tekst uit Marcus 10 Wat God verenigd heeft, dat zal de mens niet scheiden achtte men inzegening van een tweede huwelijk na scheiding niet mogelijk. De Bond van oud-katholieke vrouwen plaatst halverwege de jaren zeventig als eerste vraagtekens bij dit standpunt. De Bond komt met een pleidooi voor meer pastorale zorg voor gescheiden gelovigen en voor verruiming van de mogelijkheden om een tweede huwelijk in te zegenen. De nota van de Vrouwenbond wordt besproken in de algemene synode die daarna de bisschoppen verzoekt om heroverweging van deze kwestie. Dat leidt eind jaren zeventig tot gesprekken in de provinciale synode, van de geestelijken, waarin de noodzaak van meer pastorale zorg wordt erkend en de mogelijkheid wordt geboden om voorbeden te doen in de zondagse viering vóór of na de sluiting van het burgerlijk huwelijk. Maar van inzegening van een huwelijk na scheiding kan, zo wordt vrij breed gedacht, geen sprake zijn. Daarna wordt het tien jaar stil op dit thema, ook bij de algemene synode en bij de Vrouwenbond. Totdat de geestelijken eind jaren tachtig de bisschoppen om een standpunt vragen. Glazemaker herhaalt dan wat tien jaar eerder, vóór zijn ambtsperiode, is gezegd: pastorale zorg en voorbeden, maar ’inzegening is niet mogelijk vanwege de onverbreekbaarheid van het huwelijk’. Wel voegt hij eraan toe: ”Deze voorlopige positiebepaling blijft pastoraal vragen oproepen”.
2022-58 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK Synodaal en episcopaal vraagt evenwichtskunst 17 Dat blijkt ook wel want in het blad van de kerk vertellen een gescheiden man en vrouw hoe pijnlijk zij het vinden dat hun huwelijk niet ingezegend kan worden en op die brief volgt een aantal adhesiebetuigingen. Ook de algemene synode dringt aan op spoedige besluitvorming en een aantal geestelijken vraagt om een nieuwe bespreking in de provinciale synode omdat zij ervaren dat het beleid ‘knelt’. Vanuit de algemene synode komt daarbij dan het verzoek om de zaak te verbreden en meteen de mogelijkheid van inzegenen van relaties van paren van gelijk geslacht ‘mee te nemen’. Glazemaker is tijdens een algemene synode meestal luisterend aanwezig. Maar nu reageert hij snel en kordaat. Hij gaat de vraagstukken niet samenvoegen omdat inzegenen van relaties van paren van gelijk geslacht zoveel nieuwe doordenking vraagt dat daardoor besluitvorming over het tweede huwelijk na scheiding zou worden vertraagd. Wel zegt hij toe het zegenen van relaties van paren van gelijk geslacht als apart thema te zullen agenderen. Voor de vergadering van de geestelijken over het tweede huwelijk nodigt Glazemaker als inleidster een diaken uit, gewijd in Duitsland en werkzaam in Nederland. Zij stelt in haar inleiding geen vragen bij het ideaal van de levenslange trouw, maar ze vraagt zich af of de kerk niet meer rekening moet houden met de beperktheid en de zondigheid van de mens en of dan de vergevingsgezindheid van God niet meer zou moeten klinken in de kerk. Daarna gaan voor- en tegenstanders open met elkaar in gesprek ook over de verschillende interpretaties van de Marcustekst. Ofschoon uit de discussie bepaald nog geen eensgezindheid blijkt, sluit Glazemaker de bespreking af met de vraag of er ruimte is om tot gezamenlijk gedragen beleid te komen. Hij krijgt daarop geen uitdrukkelijk antwoord en dat ziet hij als ruimte voor een volgende stap. Hij nodigt een aantal geestelijken uit om met hem een conceptrichtlijn te formuleren. Deze conceptrichtlijn giet de mogelijkheid van een tweede huwelijk in de vorm van een door de bisschop te verlenen dispensatie. Daarmee houdt de kerk de norm van de onverbreekbaarheid overeind, terwijl ze enige ruimte biedt voor een tweede huwelijk. Belangrijke voorwaarden voor de dispensatie zijn o.a.: er is geen uitzicht op herstel van de eerste relatie, er is schuld beleden door de gescheiden partner en de aanstaande echtgenoten achten zich in staat om hun belofte van trouw te geven.
DEEL 1 18 Mr. Lydia Janssen Perspectief In 1992 buigen de geestelijken zich over de conceptrichtlijn. Het gesprek over deze richtlijn wordt door één van de principiële tegenstanders achteraf ‘pittig’ genoemd ‘maar wel met alle ruimte voor de principiële tegenstanders’. Na dit gesprek stellen Glazemaker en zijn Haarlemse collega de richtlijn vast.6 Dan volgt nog een herderlijke brief met het besluit en alle inhoudelijke afwegingen.7 Ook wordt er in de brief op gewezen dat de Oud-Katholieke Kerk binnen de kerken van de Unie van Utrecht niet alleen staat met zijn beperkte ruimte voor inzegening van een tweede huwelijk na scheiding. Ik heb de besluitvorming over het tweede huwelijk in de biografie een schoolvoorbeeld van een synodaal proces genoemd, al zou je wel kunnen zeggen dat het onderwerp, nadat de oud-katholieke vrouwen en de algemene synode het hadden aangedragen, inhoudelijk wel erg een kwestie wordt die alleen door geestelijken is besproken. Dat zou je nu toch anders doen, hoop ik, met wat meer inbreng van leken. 4. Wat helpt voor een goed proces Dat gezegd zijnde kun je naar aanleiding van deze casus wel factoren noemen die bijdragen aan een goed synodaal proces. Om te beginnen de oprechte wil om samen, gelovigen en kerkleiders, het synodale proces door te maken niet alleen door met elkaar in gesprek te gaan maar ook met de bereidheid om opnieuw Schrift en traditie te bestuderen en op basis van de uitkomsten open te kijken naar eerder ingenomen standpunten. Dit alles vanuit de overtuiging dat de dialoog in de kerk je dichter bij ‘Gods bedoelingen met ons mensen’ brengt. Vervolgens is bij alle betrokkenen echte belangstelling nodig in wat medegelovigen beweegt en motiveert. In mijn onderzoek voor de biografie over Glazemaker interviewde ik mensen die moeite hadden met zijn vernieuwingen. Het verraste me hoezeer bij deze tegenstanders de lofzang over de besluitvorming gezongen werd. Ze hadden zich volop gehoord gevoeld, er was interesse geweest in wat hen dreef, het synodaal proces was zorgvuldig verlopen, in toelichtingen op besluiten werden ook de argumenten van tegenstanders genoemd en – misschien nog wel het belangrijkste- de persoonlijke verhoudingen waren goed gebleven. Vernieuwingsgezinde gesprekspartners waren ook
2022-58 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK Synodaal en episcopaal vraagt evenwichtskunst 19 positief maar wezen me er op dat er wel veel ruimte was voor tegengeluiden en dat processen lang duurden om ‘zoveel mogelijk mensen binnen boord te houden’. Ik noem ook geduld. Een synodaal proces vraagt om tijd: tijd voor studie, tijd voor gesprek, tijd voor heroverweging, tijd soms voor een pas op de plaats en tijd voor het zoeken naar draagvlak. Wie dat allemaal te lang vindt duren, zou kunnen bedenken dat in het kader van het synodaal proces als het goed is geloofsgesprekken plaatsvinden en studie naar Schrift en traditie. Dat is nooit zonde van de tijd wat mij betreft. In die zin is het proces de weg van proces misschien net zo belangrijk als de uitkomst. Tot slot is zorgvuldige regie vereist op proces en inhoud: wat zet je wel en niet op de agenda voor een synodaal proces? Hoe baken je bij de start en gedurende het proces het thema af? Wanneer maak je een pas op de plaats, of zet je een stap vooruit? Hoe bewaak je de verbondenheid met de andere kerken? En hoe zorg je voor ruimte voor het geluid van een minderheid en hoe doe je daaraan ook recht in je besluitvorming? 5. Evenwichtskunst In onze casus zagen we dat de regie op proces en inhoud, soms op de voorgrond, vaak op achtergrond, bij Glazemaker lag. Ik denk dat dit in een episcopale kerk ook zo hoort te zijn. Bisschoppen hebben immers bij uitstek de rollen van conservator, inspirator en bruggenbouwer. Deze regierol vroeg van Glazemaker, zo zagen we in de casus, evenwichtskunst om ruimte te bieden én in te kaderen, om vragen te stellen, te luisteren, in gesprek te gaan én om op basis daarvan knopen door te hallen en tot gedragen besluitvorming te komen. Evenwichtskunst werd ook gevraagd van allen die meededen aan het synodaal proces: van hen werd gevraagd om vrijmoedig en open het gesprek aan te gaan én om mee te bewegen in de regie op het synodaal proces. Ik sluit af met een citaat uit de herderlijke brief over het huwelijk waarin de bisschoppen beschrijven wat het synodaal proces met hen zelf gedaan heeft: ‘het is soms goed om van vanzelfsprekendheden los te komen en opnieuw de kern te ontdekken waar het om gaat’.
DEEL 1 20 Mr. Lydia Janssen Perspectief 1 Lydia Janssen is oud-katholiek. Van haar hand verscheen in 2020 de biografie van oud-katholiek aartsbisschop Antonius Jan Glazemaker (1931-2018) ‘God is groter dan ons hart’. 2 Zie voor meer informatie Canoniek recht in ecclesiologische context, Een inleiding tot het kerkelijk recht van de Oud-Katholieke Kerk van Nederland, Jan Hallebeek. Publicatieserie Stichting Oud-Katholiek Seminarie afl. 49, Amersfoort/Sliedrecht 2004 en de tekst van het Statuut voor de Oud-Katholieke Kerk van Nederland: https://oudkatholiek.nl/organisatie/statuten-en-reglementen/ 3 In de ambtsperiode van Glazemaker wordt de zetel van Haarlem bezet door G.A. (Geert) van Kleef (19221995), T. J. (Teunis) Horstman (1927-2014) en J.L. (Bert) Wirix-Speetjens (1946-2008). Zij zijn bisschop van Haarlem respectievelijk van 1967 tot 1987, van 1987 tot 1994 en van 1994 tot 2008. 4 God is groter dan ons hart, Antonius Jan Glazemaker (1931-2018) aartsbisschop in een tijd van verandering, Lydia Janssen, Utrecht, 2020. 5 Voor de beschrijving van de casus God is groter blz. 254-265 6 Bisschoppelijke Richtlijn voor de bediening van de huwelijksinzegening aan hen die eerder gescheiden zijn d.d. 18 november 1992. Gepubliceerd in BMB 1992 nr. 4 blz 49 e.v. 7 In heilige verbondenheid, Herderlijke brief van de bisschoppen van de Oud-Katholieke Kerk van Nederland d.d. februari 1992.
2022-58 SYNODALITEIT IN HET LEVEN VAN DE KERK 21 Aan elkaar gegeven: Een protestants perspectief op synodaliteit Prof. dr. Arnold Huijgen 1. Inleiding Toen ik onlangs door de Vereniging voor Oecumene werd uitgenodigd om te spreken op een studiedag over synodaliteit, voelde ik me vereerd maar ook wel een beetje verward. Zelf komend uit een protestants kerkelijk nest dat zich presbyteriaalsynodaal noemt, moet ik bekennen dat ik in eerste instantie niet begreep wat er met 'synodaliteit' wordt bedoeld. Bij een synode denkt een protestant allereerst aan een kerkelijke vergadering waar afgevaardigde ambtsdragers een vastgestelde agenda afwerken. Ik heb inmiddels geleerd dat de rooms-katholieke kerk gaat terug naar de oorspronkelijke betekenis van het begrip 'synode': een weg die je samen gaat, samen op weg zijn - en dat dit een specifiek accent van paus Franciscus is, aangezien ook in de rooms-katholieke kerk een synode doorgaans een kerkelijke vergadering aanduidt.1 De drie speerpunten zijn, zoals bekend, communio (gemeenschap), participatio (deelnemen) en missio (de zending en roeping van de kerk). Het synodale proces loopt wel uit op een bisschoppensynode in 2023, maar het begint bij de gewone gelovigen. In mijn bijdrage wil ik vanuit gereformeerd perspectief reflecteren op deze gang van zaken, door eerst te belichten hoe synodale processen in gereformeerde kring werken en daarna mee te denken met enkele aspecten die in het voorbereidende document voor het synodale proces staan benoemd.
DEEL 1 22 Prof. dr. Arnold Huijgen Perspectief 2. Kerkelijk-structurele kant De gereformeerde kerkregering wordt meestal presbyteriaal-synodaal genoemd. 'Synodaal' vanwege de kerkelijke vergaderingen en 'presbyteriaal' vanwege de ambten, met name het ambt van de ouderling, de pion waarmee volgens de hervormde theoloog Oepke Noordmans Calvijn de paus schaakmat zette.2 De plaatselijke kerk is het uitgangspunt van het denken: die is ecclesia completa: alle ambten zijn daarin vertegenwoordigd: de diaken, de ouderling en de predikant (die naar gereformeerd verstaan óók een ouderling is, maar dan vrijgesteld voor de dienst van het Woord). Daar dragen gereformeerde kerkverbanden hun naam ook in het meervoud: Christelijke Gereformeerde Kerken, of Nederlands-Gereformeerde Kerken.3 Uiteraard zijn kerkelijke vergaderingen van belang, maar deze verhouden zich niet hiërarchisch tot elkaar: ze staan niet boven elkaar, maar er is sprake van een 'bredere' vergadering, omdat meerdere kerken vertegenwoordigd zijn. Fundamenteel is de gedachte, uitgedrukt in alle protestantse kerkordes sinds de synode van Emden 1571, dat geen kerk over andere kerken, geen ambtsdrager over andere ambtsdragers heersen mag.4 De vooronderstelling van het synodale stelsel is dat plaatselijke kerken zich houden aan wat gezamenlijk besloten is (er bestaat wel een recht van appèl). Deze eenparigheid werd zo belangrijk gevonden dat sinds Emden het gebruik was (dat stierf ook snel weer uit) dat een eerste stemming over een zaak gevolgd werd door een tweede, waarin men unaniem voor het voorstel stemde dat in de eerste ronde de meerderheid had gekregen. De intentie was geen kadaverdiscipline, maar juist een hartelijke binding aan gezamenlijke besluiten. Daarvan kon men immers voluit zeggen dat deze met 'gemeen akkoord' (algemene instemming) waren genomen. In de praktijk ziet het synodale leven er - zoals zo vaak - minder fraai uit dan in de theorie. Het gezag van synodes is aan inflatie onderhevig. Dat begint al bij de afvaardiging naar synodes. Een generale synode, die elke drie jaar gehouden wordt, kent drie zittingsweken en ongeveer zo veel voorbereidingsweken in commissies. Vanwege het beginsel van pariteit zijn even zo veel ouderlingen als predikanten afgevaardigd; uiteraard opnieuw om te voorkomen dat een van beide groeperingen de macht naar zich toe zou trekken. Maar wie laat zich nog afvaardigen naar een generale synode, wetend van het tijdsbeslag van een week of zes?
www.oecumene.nlRkJQdWJsaXNoZXIy MzgxMzI=