Perspectief 2015-28

2015-28 61 Reageer Over het pessimistische mensbeeld van de jansenisten Mgr. Dr. D.J. Schoon Niet alleen in de theologische strijdliteratuur van eeuwen geleden, maar ook in recente tijden wordt er aan de zogenaamde jansenisten – en in hun zielzog: aan de oud-katholieken – een pessimistisch mensbeeld toegeschreven. De menselijke natuur wordt gezien als iets dat tot het kwaad geneigd is. En daar zou dan een levenshouding uit voortvloeien, die van weinig optimisme getuigt. Wat wordt ermee bedoeld en is de toeschrijving terecht? In deze bijdrage geef ik eerst twee redelijk recente voorbeelden van zulke getuigenissen. Daarna ga ik terug in de tijd en schets ik heel kort de problematiek waaruit de toeschrijvingen voortkomen. Ik eindig dan met de vraag of dat vermeende pessimisme nog altijd opgaat voor de oud-katholieken van nu. Ik maak bij dit alles dankbaar gebruik van een onuitgegeven scriptie van Lidwien van Buuren over het Gods- en mensbeeld van de Franse filosoof en wiskundige Blaise Pascal (1623-1662). Zoals bekend onderhield Pascal nauwe banden met de cisterciënserinnenabdij van Port-Royal des Champs, een vermeend broeinest van het jansenisme, en hij was een bestrijder van de jezuïeten. Moderne getuigen In 1995 publiceerde de filosoof Leszek Kolakowski (1927-2009) een boek Pascals visie op de godsdienst en zijn invloed op het jansenisme. 1 Hij zegt daarin onder andere: ‘God is tijdloos. Het is conceptueel onmogelijk dat hij op grond van zijn voorkennis van het gedrag van zijn volk op een gegeven moment over hun toekomstige lot zou hebben besloten en dan later, wanneer de mensheid zo ondankbaar op zijn grootmoedigheid had gereageerd, andere criteria voor de keuzemogelijkheid zou hebben aangenomen. Hij wist immers alles al van tevoren.’ Kolakowski vervolgt: ‘Als de calvinistische genadeleer opgaat voor de 1 L. Kolakowski, God owes us nothing. A brief remark on Pascal's religion and on the spirit of Jansenism, The University of Chicago press, Chicago and London, 1995. Ik heb de citaten vertaald.