Overeen 2017-39

2 • september 2017 Erfgoed, gedeeld en bediscussieerd Met ‘Gemeenschap der heiligen’ dui- ken we in de nog altijd actuele traditie van de Vroege Kerk. In de ‘Apostoli- sche Geloofsbelijdenis’, bekend in de zowel protestantse als katholieke ere- dienst staat: ‘Ik geloof […] in de ge- meenschap der heiligen .’ De term vin- den we niet in de Bijbel, maar voor het eerst betuigd bij de vierde-eeuwse Latijnse kerkvader Nicetas, bisschop van Remesiana (in hedendaags Zuid- oost-Servië). De Apostolische Geloofs- belijdenis, definitief vorm gegeven in de 8 e eeuw, heeft de term ‘Gemeen- schap der heiligen’ voor de verdere generaties gemunt. Vanaf de Reformatie is de term door katholieke en protestantse chris- tenen driftig bediscussieerd – te veel om weer te geven. Ik zoom in op de twee componenten van het begrip, om de voornaamste betekeniselemen- ten helderder te krijgen: ‘gemeen- schap’ en ‘heilig’. Gemeenschap ‘Gemeenschap’ is een vertaling van het Griekse koinonia . In het NT vin- den we dit woord niet zozeer in de betekenis van gemeenschap als een bepaalde groep (zoals bv. in ‘klooster- gemeenschap’, of de ‘Turkse gemeen- schap’); het is een zelfstandig naam- woord met de betekenis van een werkwoord, dus een dynamisch begrip: verbonden zijn met elkaar, het delen van iets – kortom, iets wat in beweging is tussen mensen. Hoewel het in ‘Gemeenschap der heiligen’ eerder lijkt te gaan om een groep, is het essentieel de Bijbelse dynamiek ervan te blijven behouden. Heilig Kijken we hierna naar het woord ‘hei- lig’ – Hebreeuws: qadoosj , Grieks: hagios . Heilig is in Bijbelse zin iets dat afgezonderd en apart gezet is met het oog op het leven met God, ‘toegewijd aan’. In het Oude Testament is een persoon ‘heilig’, bijvoorbeeld de priester voor de Jeruzalemse tempel, of een liturgisch voorwerp voor de eredienst, of zoals de sabbat een dag voor God, een ‘heilige ‘dag. Bij heiligen denk je al gauw – terecht – aan hen die uitzonderlijk goed hebben geleefd met God en de medemens en daarvoor na hun dood de erkenning vanuit de (katholieke of orthodoxe) kerkgemeenschap heb- ben gekregen: de heiligverklaring. Hoe waar ook, in de Bijbel ligt het ac- cent breder. In het Nieuwe Testament zijn ‘heiligen’ álle christengelovigen, ‘apart gezet voor’, ‘toegewijd aan’ Gods heilsbedoeling met de mens in Christus. Zo schrijft Paulus zijn corre- spondentie “aan de heiligen en gelovi- gen in Christus Jezus” (Efez 1:1). Bij deze betekenis sluiten we aan voor het begrip ‘Gemeenschap der heili- gen’. Oecumene Net als de al even Bijbelse én dynami- sche term ‘Lichaam van Christus’ (‘Jullie zijn het lichaam van Christus en ieder van jullie is een lid van dit lichaam’, 1 Kor 12: 27) is de oudchris- telijke term ‘Gemeenschap der heili- gen’ in de oecumene een kerkgren- zen overschrijdend begrip geworden. ‘Gemeenschap der heiligen’ als dynamisch begrip houdt niet op bij de grenzen van deze of gene kerk. Martelaren Wat ‘heiligen’ in de volksmond bete- kent: christenen die met hun leven uitzonderlijk hebben getuigd van hun geloof, is een verdichting en ver- bijzondering van het Bijbelse begrip. Martelaren – letterlijk ‘getuigen’ – vormen het duidelijkste voorbeeld daarvan. Zij legden met hun geweld- dadig weggenomen leven een indruk- wekkend getuigenis af van hun ge- loofstrouw. Zij waren de eersten in de Vroege Kerk die als zodanig vereerd werden. Paus Franciscus (en velen met hem) duidt de overschrijding van kerkgrenzen aan, wanneer hij het martelaarschap – ook dat van heden- daagse christenen die vervolgd wor- den: orthodoxen, protestanten, ka- tholieken – ziet als de “oecumene van het bloed”. Dit ligt in de lijn van ‘Gemeenschap der heiligen’ als grens- overschrijdende realiteit en daarom oecumenische zaak. Daarbij klinkt in de oecumene ook steeds meer de roep om in een act van verzoening elkaars geloofsmartelaren – protes- tanten gedood door protestanten en katholieken – samen te gaan geden- ken. Behalve de grenzen van kerkgenoot- schappen, wordt met de martelaren en de oecumene van het bloed ook de grens tussen leven en dood ont- daan van zijn absoluutheid. Het gaat dan over die broeder- en zusterlijk- heid in leven en dood, op aarde en in de hemel: Gemeenschap der heiligen ! £ Door de jaren heen is er in de oecumene sprake van een geleefde broeder- en zusterlijkheid. Het motto van Willibrordzondag 2017 ‘Hervorming vandaag. Eén is onze Meester en wij allen zijn broeders en zusters’ doelt hierop. Jezus zei tot zijn leerlingen: ‘Jullie hebben maar één Meester en jullie zijn allen broeders’(Mt 23:8). Dit gedeel- de leerlingschap onder één Meester is de basis voor de broeder- en zusterschap onder christenen van verschillende confessies; daar kan men de term ‘Gemeenschap der heiligen’ voor bezigen. s Muurschilderingen van heiligen als deze konden in middeleeuwse kerken bij de gelovigen het besef oproepen ook zelf te behoren tot de Gemeenschap der heiligen. Elfde-eeuwse fresco’s in de apsis van het klooster Sant Pere de Burgal in Catalonië, Spanje (Foto: Sharon Mollerus/Wikimedia Commons). Gemeenschap der heiligen door Leo van Lijesen