Overeen 2010-24

2 • april 2010 ling der gewaden, de poëzie van de gebeden… Niet zelden slaat een vonk van schoonheid op de deelnemer van de liturgie over. Schoonheid verwijst. Naar de schoonheid ten diepste van ons eigen leven. Naar God. God is schoonheid. Mysterie God is mysterie. In de oosterse liturgie wordt Gods geheim uitgezegd. Niet een raadsel opgelost, niet een geheim ontrafeld, maar de mens in zijn hart aangeproken. Bij het hart knoopt de oosterse liturgie aan. ‘Hart’ in de Bijbel en in de oosterse tradities slaat niet zozeer op het romantische of het gevoelige in de mens (sluit dat echter ook niet uit!), maar omvat veeleer de mens in zijn geheel: lichaam én ziel. Bij het hart hoort het gevoel, het affect, maar ook het verstand, maar dit laatste op zijn plaats gezet en benaderd vanuit een niet allereerst rationalistische zienswijze. De gewijde ‘sfeer’ van de liturgie, haar ‘sacrale’ karakter, opent toegangen bij de mens die verder rei- ken dan zijn verstand. Het is niet voor niets dat het gewone woord in het Oosten voor sacrament ‘mysterie’ is. In bijvoorbeeld doop en eucharistie kan de gelovige in aanraking komen met het geheim van God, dat hem nabij komt én ontglipt. Maar reeds het bin- nengaan van een orthodoxe kerk met haar atmosfeer kan een ontmoeting zijn met het mysterievolle van God. Mystiek Verwant met het van oorsprong Griekse woord mysterie is ons woord ‘mystiek’. Oosterse liturgie en traditie zijn ‘mystiek’. Orthodoxe theologen protesteren wel eens tegen deze bena- ming voor hun traditie, eigenlijk voor- al tegen een bepaalde moderne invul- ling van ‘mystiek’: zweverig, vaag, de sfeer van optrekkende mistflarden onder harpspel in een vroege herfst- ochtend… Mystiek in het christelijke Oosten (en Westen!) wijst echter regel- recht naar het christelijke geloof . De Russisch-orthodoxe theoloog Vladi- mir Losky uit Frankrijk begint zijn boek ‘De Mystieke Theologie van de Oosterse Kerk’ (Franse uitgave: 1942, Engelse: 1957) met de zin: “In zekere zin is alle theologie mystiek, inzover- re zij het goddelijke mysterie, de gege- venheden van de Openbaring, laat zien”. Mystiek grijpt dus terug op het mysterie van God, die zich aan ieder heeft geopenbaard, niet alleen aan een spirituele happy few . Mystiek dus als van heel de geloofsgemeenschap (kerk) en van elke gelovige. Mystiek kan ook betekenen: verdich- ting, radicalisering van wat wij met een breder woord spiritualiteit noe- men. Gebed, stilte, meditatie, inkeer, het steeds maar weer inoefenen daar- van: ascese (van het Griekse askeô = oefenen). Spiritueel is dan iedere christen, in zoverre deze zich in het leven laat leiden door de Geest, die men ontvangt in geloof, doop, vorm- sel, eucharistie, gebed, en niet in de laatste plaats in liefdevol leven. Krachtige spirituele tradities hebben de oosterse kerken in ruime mate ont- wikkeld (b.v. het Jezusgebed). Deze tradities hebben een grote uitstraling. Met heel je lichaam, met al je zinnen De oosterse liturgie is lichamelijk. Buigingen, door met de handen haast de grond aan te raken, of nog dieper, door met voorhoofd tot op de grond te buigen; het veelvuldig slaan van het kruisteken, het knielen en de nog vele andere lichamelijke houdingen zijn even zovele voorbeelden hiervan. Of de vele rituelen: de ommegang rond het altaar, de processie, het zwaaien van het wierookvat, het onderdompelen in het doopwater, het wapperen met het grote velum (doek) over de Gaven van Brood en Wijn als teken van het waaien van de Geest, het opheffen van deze Gaven. Het aantal rituelen, grote en kleine, in de Byzantijnse ritus is eindeloos. Én: onze vijf zintuigen worden alles- zins aangesproken. De ogen zien de kerkruimte – symbool van de kosmos –, de rituelen, de iconen, last but not least: de medemensen, ook iconen (beelden) van God. De neus ruikt de geur van wierook, van uitgesprenkeld rozenwater, van met Pinksteren op de kerkvloer neergelegd vers groen, van de bloemen, van de geparfumeerde H. Olieën. Het oor hoort het Woord en de zang. De smaak proeft brood en wijn van de eucharistie, het gewelde graan (kolyva) bij een gedachtenisdienst voor overledenen, de Basiliuskoeken op 1 januari, het gewijde water op Epifanie (6 januari, feest van Jezus’- Doop). De tastzin wordt aangesproken bij het kussen van de iconen en bij het aanraken van de relikwieën… Liturgie met al onze zintuigen, met heel ons lijf, wij: heel de mens. Oosterse liturgie op zijn best. Goddelijke Liturgie De Orthodoxe oftewel Byzantijnse eucharistie (Goddelijke Liturgie) komt in grote trekken overeen met de twee- voudige structuur van de westerse, romeinse mis. Er is een voorlezen van de H. Schrift en daarna de Dienst van de Tafel. Wel zijn er ook verschillen. In de romeinse eucharistie hebben de Instellingswoorden (‘Dit is mijn Lichaam’, ‘Dit is mijn Bloed’) als con- secratie alle nadruk gekregen en daar- mee ook het inscherpen van de ‘prae- sentia realis’, de met enige nadruk geaffirmeerde werkelijke aanwezig- heid van Christus. In de Byzantijnse liturgie is het accent komen te liggen op het afroepen van de H. Geest (epi- clese) over die Gaven. Dit afroepen van de Geest ‘die waait waar Hij wil’, appelleert meer aan ons bewustzijn van het geheimnisvolle. Zo tekent zich ook in de in principe overeen- komstige grondstructuur van de eucharistie het eigene van elke tradi- tie zich af, in dit geval van de Byzantijnse liturgie.