De inleiding van het boek 'Gehangen Heiligen' vermeld dat de schrijvers hebben besproken tot welke groep lezers ze zich zouden richten. De uitkomst van deze bespreking wordt niet vermeld, maar ik vermoed dat ze zich richten op een brede groep mensen die zich geraakt weet door het verhaal van de martelaren, het bedevaartsoord in Brielle of een kerk die naar deze Martelaren is genoemd. Het gaat de schrijvers niet alleen om katholieken, maar ze schrijven ook voor mensen met een andere achtergrond.

Op allerlei manieren worden lezers uitgenodigd dit boek in handen te nemen. De afbeelding van het middenpaneel van het na-oorlogse 'Triptiek van de Martelaren van Gorcum' van A. Winkel op de kaft werkt als een visitekaartje. De ruime opzet, de korte alinea's, door een witregel van elkaar gescheiden, de brede kantlijnen en de functionele illustraties; het is een prachtig boek.

Een helder beschreven geschiedenis

De schrijfstijl is uitnodigend. Moeilijke begrippen worden vermeden en achterin is nog een verklarende woordenlijst toegevoegd. De historische context vormt een helder betoog, dat punt voor punt wordt uitgewerkt. De tekst maakt bijvoorbeeld duidelijk dat uitbarstingen van de pest, mislukte oogsten en machtspolitiek een voedingsbodem vormden om zondebokken, zoals heksen en ketters, te zoeken. In de veranderende sociale verhoudingen ontstond een kwetsbare onderlaag. De handel creëerden een nieuwe bovenlaag. De centraliserende Habsburgse vorsten stonden op afstand van het volk, terwijl de adel en stadsbestuurders hun locale macht opeisten.

Natuurlijk beschrijft het boek de deplorabele toestand van de kerk in de jaren voorafgaand aan 1572. De geestelijkheid werd beschuldigd van concubinaat en hoererij, over dronkenschap, zowel thuis als in de kroeg, gewelddadig optreden, gebrek aan godsdienstige kennis en verwaarlozing van de sacramenten.

Elf geschreven portretten zijn opgenomen. Bij iedere persoon ook een getekend portret. We lezen het verhaal van leiders, volgers en afhakers. Het innerlijk leven, de verschillende posities en de verschillende reacties van de slachtoffers worden fraai zichtbaar gemaakt.

Nieuwe inzichten

In het historisch overzicht geeft de franciscaan Henrik Roelvink ofm. onder andere aandacht aan de verschillende observantiebewegingen onder de augustijnen en de franciscanen; bewegingen die streefden naar herbezinning op de oorsprong. Luther, in zijn kloosterjaren, maakte deel uit van deze beweging in de Augustijner orde. Tegelijkertijd was het juist het onderhouden van regels, waarop Luther "persoonlijk afknapte". De aandacht voor deze bewegingen in relatie tot het onderwerp was voor mij een eye-opener.

Weliswaar wist ik dat theologen uit Leuven hun invloed hebben gehad op het Concilie van Trente (1545-1563). Het boek laat duidelijk zien hoe het concilie doorwerkt in de lessen die de studenten kregen. Ruard Tapper, een tegenstrever van Luther, was deelnemer aan het Concilie van Trente. Hij was één van de docenten die de studenten op de hoogte bracht van de ontwikkelingen in de kerk en die hen sterk maakte voor een pastoraat in woelige jaren. Nicolaes Pieck en Leonardus Vechel, de leiders onder de martelaren van Gorcum, kregen van hem les en hadden zijn aandacht.

Actualiteit van de thematiek  

De thematiek van de Martelaren heeft in elke tijd een eigen zeggingskracht. Na 1572 waren de Martelaren allereerst symbool voor de Zuidelijke Nederlanden vanwege hun standvastig geloof. Bij de Heiligverklaring in 1876 waren de martelaren in Rome symbool van de eigen positie van de Kerkelijke Staat.

In Nederland was juist de kerkelijke hiërarchie hersteld en men was bang dat de heiligverklaring de verhoudingen weer op scherp zouden zetten.

Bij de martelarenherdenking 1572 - 1972 zijn de feestelijkheden aanleiding voor vertegenwoordigers van de landelijke, regionale en plaatselijke Raad van Kerken om aanwezig te zijn en elkaar te ontmoeten.

Met betrekking tot het geweld: Daniël de Lange refereert in zijn boek uit 1954 geregeld naar het geweld en de ongerechtigheid van de Tweede Wereldoorlog. 'Gehangen Heiligen' verwijst vooral naar de martelaren van onze dagen. Terecht wordt de vergelijking getrokken tussen pastoor Leonardus Vechel en pater Frans van der Lugt SJ die in 2014 (niet in 2016 zoals het boek vermeld) in Homs werd vermoord. Beiden waren toegewijde herders die tot in de dood hun gemeenschap trouw bleven.

Oecumene

Het boek gaat verder dan een zekere neutraliteit t.a.v. het onderwerp. Ik herken de geest van Paus Franciscus wanneer hij over hedendaagse martelaren schrijft: "Hun bloed is vermengd. Voor degenen die doden, zijn we christen. We zijn verenigd in het bloed ook als we niet in staat zijn geweest de noodzakelijke stappen naar de eenheid tussen ons te zetten." (interview, december 2013)

De schrijvers hebben decennia van oecumenische arbeid in hun boek verwerkt. Je hoeft niet Katholiek te zijn om dit boek te lezen. Ook aan hen die niet thuis zijn in het Christelijk geloof willen de schrijvers het verhaal van de Martelaren doorgeven. In het schilderij van Ten Have uit 1967 (blz 114) zien we, naast de negentien martelaren, pastoor Angelus Merula, de pastoor die vanwege zijn reformatorische denkbeelden in 1557 op de brandstapel stierf.

Net als in recente oecumenische dialogen beschrijft het boek de hervormingen van Trente en de observantiebewegingen naast de hervormingen van Luther en Calvijn, omdat al die bewegingen gemeen hebben dat ze trouw willen zijn aan het evangelie van Jezus Christus.

Opvallend is de zin waarmee het portret van Jacobus Lacops wordt afgesloten: "Fundamentele trouw aan de Kerk was en is echter nog steeds van wezensbelang en dat zag Jacobus in." (blz 81) Het gaat hier om de Kerk zoals Christus deze voor ogen had: De éne gemeenschap, volgelingen van één lichaam.

Kritische opmerkingen

Het verloop van de gebeurtenissen in Gorcum en Brielle is weergegeven in een chronologie, omdat het verhaal in de meeste moderne boeken ".. al uitvoerig behandeld wordt". De gekozen aanpak past bij de heldere opzet van het boek. Helaas is het eigenlijke verhaal van de martelaren hierdoor een soort appendix geworden en gaat met deze keuze ook diepgang in de behandeling van de gebeurtenissen verloren.

Een ander punt: Na de beschrijving van de elf (prachtige) portretten, blijf ik met een gevoel van gemis zitten. Ik mis bijvoorbeeld Nicolaes Poppel. Over deze tweede pastoor van Gorcum is genoeg materiaal te vinden, dat kan geen probleem geweest zijn. Het interessante van Nicolaes Poppel is dat hij naast een waarachtig zielenherder, ook een echte hardliner was. Juist deze martelaar heeft veel kwaad bloed gezet bij de reformatoren in Gorcum en daarmee voedsel gegeven voor de dramatische climax van 1572. Dat had een uitermate boeiend portret worden.

Ik heb al aangegeven dat de historische context degelijk, helder en in een prettige stijl is beschreven. Van mij had dit hoofdstuk veel langer mogen zijn. Ik realiseer me daarbij dat de schrijvers keuzes hebben gemaakt. Mijn kritische opmerkingen zijn dan ook tegelijk een compliment. Na het lezen van dit boek verlangde ik naar meer...

Ton Peters o.f.m. (red.), Gehangen heiligen: de martelaren van Gorcum. Uitg. Abdij van Berne, 160 pp., hc., €19,95, ISBN 978 90 8972 159 4