Katholieke Vereniging voor Oecumene

Tot ieders verrassing werd vrijdagmiddag 5 februari aangekondigd dat paus Franciscus en patriarch Kyrill elkaar op 12 februari a.s. zullen ontmoeten op de internationale luchthaven van Havana op Cuba. Beiden zijn op reis en hun wegen kruisen elkaar zo ongeveer. De paus is dan op weg voor een pastoraal bezoek aan Mexico en de patriarch bezoekt Cuba, Paraguay en Brazilië. Voor de ontmoeting staat twee uur ingepland en zal worden afgesloten met een gezamenlijke verklaring. De aankondiging is alom met enthousiasme ontvangen. Er is immers al zo lang over gespeculeerd en naar uitgezien. Wat staat er op het spel?

De eenheid van de Kerk

In de relaties tussen de Katholieke en Orthodoxe Kerk gaat het in de eerste plaats om het herstel van de eenheid tussen deze twee grote Kerken, die sinds 1054 van elkaar gescheiden zijn. Sinds het Tweede Vaticaans Concilie zijn grote stappen gezet op de weg naar eenheid: na de wederzijdse opheffing van de anatema's in 1965 kwam een proces van toenadering op gang. Vanaf 1980 voeren beide kerken een theologische dialoog over die zaken die het herstel van de eenheid in de weg staan. In het kielzog van de grote politieke veranderingen in 1989 in Europa werd echter de theologische dialoog meer dan 15 jaar opgeschort. De Russisch Orthodoxe Kerk, de grootste van de veertien autocephale orthodoxe kerken, had daarop een beslissende invloed. In 2006 werd de dialoog voorzichtig hernomen. Het onderwerp van de dialoog was de visie op de plaats van de Petrusdienst in de gemeenschap van de ene Kerk. In 2007 leek deze dialoog afgesloten te kunnen worden met de verklaring van Ravenna. De Russisch Orthodoxe Kerk weigerde echter in te stemmen met deze verklaring. De Russisch Orthodoxe Kerk wijst de theologische legitimering van het pausschap in ene Kerk af en is tevens sterk gekant tegen een voorrangspositie van de oecumenische patriarch van Constantinopel in de gemeenschap van autocephale Orthodoxe Kerken. Het lijkt er op dat de Russisch Orthodoxe Kerk deze positie voor zichzelf claimt. Zij is immers de grootste en - vanwege de steun van de Russische staat - ook de machtigste Orthodoxe Kerk. In vergelijking met de relatie tussen de pausen van Rome (sinds Johannes XXIII) en de patriarchen van Constantinopel (sinds patriarch Athenagoras), tussen wie in de loop der jaren een band van vriendschap en broederlijkheid gegroeid is, is de relatie tussen de paus van Rome en de patriarch van Moskou veel afstandelijker. Diverse kerkelijke en politieke kwesties stonden tot nu toe steeds een persoonlijke ontmoeting tussen beide kerkleiders in de weg. Daarbij is duidelijk dat het patriarchaat van Moskou steeds een ontmoeting heeft afgehouden. Paus Johannes Paulus II zou - na de ontmoeting met Gorbatsjov in op 1 december 1989 - liefst meteen naar Moskou gegaan zijn voor een ontmoeting met patriarch Alexej. Hij was echter niet welkom evenmin als zijn opvolger paus Benedictus XVI met wie de Russisch Orthodoxe Kerk een veel grotere affiniteit had. Tegen deze achtergond is de vraag wat de ontmoeting tussen paus Franciscus en patriarch Kyrill oecumenisch gezien kan betekenen voor de relatie tussen de Katholieke en de Orthodoxe Kerk? Zou het mogelijk zijn dat er ook tussen de paus van Rome en de patriarch van Moskou zo'n hartelijke band groeit? Het lijkt niet waarschijnlijk? Ook zijn er geen tekenen dat de Russisch Orthodoxe Kerk haar ecclesiologische opvattingen heeft heroverwogen en alsnog zal instemmen met het Ravenna-document. De ontmoeting kan natuurlijk een eerste stap zijn in een langer proces dat helpt meer balans te krijgen in de katholiek-orhtodoxe betrekkingen. Maar voor een oecumenische doorbraak in de betrekkingen tussen de Katholieke Kerk en de Russisch-Orthodoxe Kerk lijkt het nog te vroeg. De betekenis van het bezoek lijkt dan ook eerder te liggen op het niveau van de internationale politieke verhoudingen in relatie tot de dramatische situatie en de oorlog in Syrië en de positie van christenen in het Midden-Oosten.

Christenen in het Midden-Oosten

In het persbericht dat de patriarchaat van Moskou over het aanstaande bezoek publiceerde vallen ten minste twee zaken op: 1. de dramatische situatie van de christenen in het Midden Oosten is voor het patriarchaat van Moskou aanleiding om deze ontmoeting nu te organiseren en oude problemen aan de kant te zetten. 2. Onder geen beding wil patriarch Kyrill dat de ontmoeting plaatsvindt in Europa, het continent waar alle problemen tussen de Katholieke en Orthodoxe Kerk zijn ontstaan. Zo is de ontmoeting op Cuba er uit komen rollen, ver weg van Moskou en Rome, maar wel een plaats met een bijzondere geschiedenis en grote symboolwaarde. Paus Franciscus was al op Cuba en maakt nu een tussenstop op weg naar Mexico. Patriarch Kyrill is er vanaf 11 februari op staatsbezoek op uitnodiging van president Raul Castro. Weliswaar zijn de betrekkingen tussen de VS en Cuba mede dankzij de bemiddeling van het Vaticaan weer hersteld. Toch blijft Cuba het land dat zich met steun van Rusland tegenover de VS decennia staande hield als een socialistische staat. 

Momenteel stuiten de belangen van grootmachten (VS en Rusland) en regionale machten (Turkije, Saoedi Arabië en Iran) in Syrië en Irak op elkaar. Aan het begin van de oorlog werd gewaarschuwd voor het vreselijke drama dat zich in Syrië zou kunnen afspelen als de wapens niet zouden zwijgen. En dat heeft zich voltrokken. Het land is volledig verwoest, meer dan 250.000 doden en miljoenen mensen ontheemd en op de vlucht. In de complexe internationale verhoudingen trekt Rusland een andere lijn dan de coalitie van de VS, Frankrijk, Engeland en Nederland. Het is een feit dat orthodoxe en katholieke kerkleiders uit Syrië, Irak en Libanon zich zeer kritisch uitspreken over de rol van het Westen in dit hele conflict en hun steun uitspreken voor de Russische bombardementen waarmee de positie van het regime van Assad wordt versterkt. Ook patriarch Kyrill van Rusland heeft zich vanaf het begin achter de Russische militaire operatie gesteld.

Paus Franciscus is zeer betrokken bij de oorlog in Syrië en heeft zich op keer uitgesproken - net als de kerkelijke leiders van Syrië - voor de oplossing op basis van onderhandelingen en niet door geweld. In de ernst van het huidige moment waarin nu ook de bevolking van Aleppo ten gevolge van Russische bombardementen op de vlucht staat is de prangende vraag wat deze twee geestelijke leiders kunnen zeggen en betekenen voor de beëindiging van deze verwoestende oorlog. Daar zou de ontmoeting in Cuba een antwoord op moeten geven.