Islamitisch vasten: meer dan een ritueel
Tijdens de Ramadan brengt de Katholieke Vereniging voor Oecumene een aantal artikelen waarin moslims ingaan op de betekenis van Ramadan voor hen persoonlijk, voor de moslimgemeenschap en voor de samenleving als geheel. ir. Enis Odaci is verkeerskundig adviseur van beroep. Hij is de tweede auteur in deze reeks artikelen. Na de aanslagen op de Twin Towers in 2011 verdiepte hij zich in de bronteksten van zijn godsdienst: de islam. Hij wilde weten wat wel tot de islam behoorde en wat niet.
Het werd een wetenschappelijke reis langs diverse stromingen binnen de islam, maar ook langs het jodendom en het christendom. Voor de eerste keer kon hij verbindingen leggen tussen Bijbel en Koran. Het leverde nieuwe inzichten en nieuwe vriendschappen op, zoals met predikant Herman Koetsveld in Hengelo, met wie hij onlangs een boek publiceerde.
De islam kent, net zoals andere godsdiensten, specifieke rituelen en religieuze voorschriften. Een van de meer bekende rituelen is de vastenmaand Ramadan. Moslims onthouden zich dan van zonsopgang tot zonsondergang van eten en drinken. Wat zijn de bijzonderheden van dit ritueel en welke spirituele dimensies zijn er? We gaan in gesprek met Odaci.
Waarom vasten moslims tijdens de maand Ramadan?
Het vastenritueel is voorgeschreven in het heilige boek van de moslims: de Koran. Alle moslims geloven dat de Koran Gods letterlijke woord is. God spreekt als het ware direct tot de mensen via de Koran. Volgens de Koran zelf is deze geopenbaard in de maand Ramadan, ofwel de negende maand van de Arabische kalender. Dus wanneer we horen over ‘de Ramadan’ hebben we het eigenlijk over de maand September, de maand waarin de Koran voor het eerst geopenbaard én ook gecompleteerd is.
Hoe past het vastenritueel in deze maand?
Op de eerste plaats vieren moslims dus de openbaring van de Koran. Het bijbehorende ritueel is algehele onthouding van eten, drinken en seksuele omgang. Het is bedoeld om een bepaalde fysieke staat van reinheid te bereiken. In die reine staat kun je je vervolgens beter bezinnen op jouw relatie met God. Als je door de pijn van honger en dorst heen weet te breken, wordt het vasten dus een voortdurende herinnering aan God. En God is het Goede. Dat gaat dan gepaard met gebeden, het steun geven aan hulpbehoevenden, het aanhalen van familierelaties, ruzies bijleggen. En natuurlijk, voor wie het kan betalen, de bedevaart naar Mekka. In de islam zijn rituelen nooit losstaande handelingen, ze zijn complementair en wezenlijk onderdeel van de sociale structuren van de gemeenschap.
Wat is voor jou een belangrijke tekst uit de Koran over het vasten?
Ik word altijd weer heel diep geraakt door het Koranische verhaal over de geboorte van Jezus. Nu zou je kunnen denken, wat heeft zijn geboorte met vasten te maken? Dat is een mooie vraag, en het antwoord is misschien verrassend: Maria. Toen de engel Gabriël aankondigde dat Maria een zoon zou krijgen, was ze van slag. Ze maakte zich grote zorgen over wat de mensen van haar zouden zeggen, want ze wenste niet dat ze beschuldigd zou worden van immoreel gedrag. De engel stelde haar gerust en droeg haar op: “En als jij iemand van de mensen ziet, zeg dan: ‘Ik heb aan de Erbarmer de gelofte gedaan mij te onthouden en dus zal ik vandaag met geen mens spreken.” Maria’s ‘onthouding’ is een vorm van vasten. Vasten betekent dus niet alleen je onthouden van eten en drinken, maar ook van spreken! Vergelijk het met mensen die zich terugtrekken in een klooster om zich met hart en ziel te richten op de Ene. Daar past dan geen gesproken woord bij.
Houdt Maria haar vasten vol nadat zij Jezus aan de mensen laat zien?
Ja, de Koran verhaalt hierover. Op het moment dat de mensen Maria zien met een kind op schoot, verwijten ze haar dat ze iets ongehoords heeft begaan, Dat haar vader geen slechte man, en haar moeder geen onkuise vrouw was. Maria wees temidden van die beschuldigen naar het kind, alsof ze wilde zeggen: “Spreek niet met mij, maar met hem.” Verwonderd vroegen zij hoe ze met iemand konden spreken die nog een kind in de wieg was? Waarop het kindje Jezus dan het woord neemt: “Ik ben Gods dienaar; Hij heeft mij het boek gegeven en mij tot profeet gemaakt. En Hij heeft mij gezegend gemaakt waar ik ook ben en Hij heeft mij het gebed en de aalmoezen opgelegd, zolang ik leef, en ook om plichtsgetrouw te zijn jegens mijn moeder en Hij heeft mij niet tot een ellendige geweldenaar gemaakt. En vrede zij met mij op de dag dat ik geboren werd, op de dag dat ik sterf en op de dag dat ik weer tot leven word opgewekt.” De laatste tekst is overigens de Paasgedachte in het kort. Dankzij het vasten van Maria, dus haar stilzwijgen, gericht op bezinning en zuiverheid, maakte ze het mogelijk dat Jezus zijn eerste wonder kon verrichten: spreken als pasgeboren kind. Deze beschouwingen binnen de islam zijn niet zo bekend bij christenen, die ik spreek.
Dit is bijna een mystieke beleving van vasten. Zijn er ook andere vormen van vasten binnen de islam?
Vanuit de Koran zijn er drie vormen af te leiden. Onthouding van eten, sawm ut-ta’am. Onthouding van welvaart, sawm-ul maal en onthouding van spraak, sawm-ul kalam. De meerderheid van moslims probeert zich tijdens de vastenmaand vanaf het ochtendgloren tot het vallen van de avond te onthouden van voedsel en drinken. Dit is de meest gebezigde interpretatie van de vastenmaand. De meer orthodoxe stromingen binnen de islam beschouwen deze vorm van vasten als onveranderbaar ritueel. De meer esoterisch ingestelde soefi’s beschouwen de Ramadan echter als een symbolisch gebruik. Waarbij het neerzenden van de Koran als ‘licht in duisternis’ voor hen een moment vormt om de weg van innerlijke verlichting (tot geestelijke volmaaktheid) met hernieuwde inspiratie te bewandelen. Afhankelijk van cultuur en regio heb je verschillende vormen van vasten, die dan vooral vanuit volkstraditie vorm en inhoud krijgen.
Hoe beleef je zelf het vasten?
Ik kom uit een meer humanistische stroming binnen de islam, het Alevitisme. Dat kijkt vooral naar de vraag hoe je als mens de weg van vervolmaking kunt bewandelen. Alle rituelen, gebeden en vooral handelingen moeten in dienst staan van het doel om het innerlijke godsvonkje aan te wakkeren tot een fel brandend licht. Pas dan kun je veel betekenen voor vrienden, familie en de samenleving als geheel. Voor mij is vasten een maand van bezinning en reflectie. De Koran biedt letterlijk talloze handvatten om heel kritisch in de spiegel van je ziel te kijken. Een ideale tijd om alle troebele elementen in mijn leven te vervangen door helderheid en puurheid. Een ideale maand om jezelf te laten inspireren door al het goede dat mensen voor elkaar kunnen betekenen, als manifestatie van het goddelijke.
Vind je dat christenen en moslims genoeg van elkaars traditie afweten?
Theologen weten heel goed wat de religieuze dwarsverbanden zijn. Maar ze zijn in de verre minderheid. Samenlevingsbreed valt er nog veel van elkaar te leren. Helaas is het zo dat we een hele godsdienst vernauwen tot grote rituele gebeurtenissen in onze feestdagenkalender. Dat zie je ook terug bij de media. Ik word vaak gebeld tijdens het Suikerfeest, wanneer de laatste vastendag van de Ramadan erop zit. Maar al die andere dagen ben ik ook bezig met mijn geloof, en daar horen soms mooiere verhalen bij dan het grote, massale van de Ramadan. Hetzelfde geldt voor het christendom, dat kun je niet vernauwen tot alleen maar Kerst. Doorsnee gelovigen denken ook vaak dat informatie over een christendom en islam alleen via de kerk of de moskee te halen valt. Ik zou zeggen, begin bij je buurman, het buurtcentrum. Ben je iets belezener, duik het lezingencircuit in en lees boeken. Ben je van het avontuur, plan een reis naar een land waar religieuze cultuur te ervaren valt. Je zult zien dat het eendimensionale denken over andere godsdiensten letterlijk als sneeuw voor de zon verdwijnt. Laat je informeren, en blijf altijd de nieuwsgierige houding van een kind hebben.
Christenen en moslims lijken steeds vaker tegenover elkaar te staan. Hoe kunnen we dat doorbreken?
Als we heel eerlijk zijn bepaalt hetgeen we lezen via de krant en hetgeen we zien via de televisie voor een heel groot deel ons beeld van de ander. Dat geldt voor moslims en dat geldt voor christenen. Als we elkaar niet bij naam kennen, en elkaar dus ook niet ontmoeten, blijft er één ‘ontmoetingsplek’ over en dat is het televisiescherm. Zelfs ik, als moslim, wordt dan bang van de islam die ik daar voorbij zie komen, goed wetende dat alles veel genuanceerder ligt. Maar ja, ik kan dat onderscheid uiteindelijk wel maken, maar de man of vrouw op straat? Die heeft maar een werkelijkheid en dat is die televisiewerkelijkheid. Mijn oproep is dus: ontmoet elkaar. Dan heb je een ervaring waarmee je het mediabeeld kunt nuanceren. Dat gaat best een keer mis, maar heb vertrouwen in de volgende ontmoeting. Ik denk niet dat wij gered of beschermd hoeven te worden. Ons geloof in het goede van onszelf en ons geloof in het goede bij de ander zal ons redden. Dat heeft de samenleving nu meer dan ooit nodig.
Tijdens Ramadan 2016 publiceert Enis Odaci dagelijks een Ramadam gedachte van een bekende Nederlander op zijn website. Klik op onderstaande afbeelding om ze te lezen:
Enis Odaci, Stichting Humanislam, www.humanislam.com
Dit artikel verscheen eerder in Vieren (via Berne Media), 14-01-2016